page0873

865

Salzburg — Sal

tułowano ich: Wasza m^iość (Ew. Liebden), innych zaś elektorów duchownych: Wasza przewielebność (Ew. Andach). Po pokoju westfalskim kraj ich obejmował 180 mil kwadr, i 190,000 ludności. Sekularyzacyja nastąpiła w roku 1802; oddano wówczas kraj z kilku cząstkami bawarskiemi Ferdynandowi Jiustryjackiemu, jako wynagrodzenie za utratę Toskanii i zrobiono go elektorem. Mocą traktatu w Presburgu r. 1805, odstąpił znów Ferdynand kraj ten Austryi za Wurzbarg, z wyjątkiem Eichstaedt i Passau, które dostały się Ba-waryi. Pokój wiedeński r. 1809, oddał Salzburg \npoleonowi, który go do Bawary* przyłączył. Traktat paryzki z roku 1814 zwrócił go znów Austryi z wyjątkiem cząstki lewego brzegu Salzy. Utworzono zeń osobny okręg (Sal-zachkreis) kraju ob der Ens z tytułem księztwa; zaś w r. 1849 osobne utworzono księztwo, Które na 3 podzielono powiaty (Salzburg, Zell i Werfen). Dzieje tego kraiku opisał Koch-Sternfeld.

Salzburg, starożytne Jul avia czyli Jucacium, stolica byłego arcybiskup-stwa i elektorstwa_/ a dzisiejszego księztwa tegoż nazwiska w Austryi, leży po obu brzegach rzeki Salza, przez którą idzie most drewniany długi na 370 stóp, a szeroki na 40 stóp. Wciśnięte między dwie góry, to jest: Monchsberg na prawym brzegu rzeki, a Kapuzinerberg na lewym, miasto opiera się o skały i ma ulice krzywe i wązkie, bruk jednak dobry i domy o płaskich dachach. Otoczone murern i basztami, liczy 20,000 mieszkańców. Ma muzeum z bibli-joteką, kilka innych biblijotek, gabinet zoologiczny, szkole chirurgii z ogrodem botanicznym, seminaryjum, gimnazyjum i Mozarteum, towarzystwa muzyczne, handlów e, ekonomiczne i katolickie. Wiele zakładów dobroczynnych i ochronek, 3 klasztory męzkie, 3 żeńskie, i 26 kościołów. Jest siedzibą arcybiskupa, władz rządu, komendanta twierdzy, sadu prowincyi, dyrekcyi górniczej, solnej i leśnej i t d. Najwspaiualszemi z gmachów są: tum czyli katedra 36 j stóp długa, 220 stóp wysoka, 160 stóp szeroka z fasadą marmurową białą, 5 orga-nami i wielu obrazami, zbudowaną r. 1614—68; kościół ś. Piotra z nagrobkiem M. Haydii’a (ob.); kościół ś. Małgorzaty zbudowany r. 1485 wśród starego cmentarza; kościół benedyktynek z malowaniami na szkle z r. 1480, kościół uniwersytecki, i ś. Sebastyjana z grobowcem Paracelsa, zamek i rezydencyja arcybiskupie, pałac Mirabell (dziś cesarski); masztalnia arcybiskupia na 130 kom jedna z najokazalszych (dziś koszarj kawaleryi) z reitszulą o kilku gale-ryjach; pałac Neubau, szpital wojskowy (z klasztoru ś. Kajetana) i t. d. Nad miastem, na skale wznosi się zamek gotycki Hohen-salzburg. Na placu przed tumem stoi śpiżowa statua Panny Maryi przez Hagenauera, a za bramą Neu-thor, wykutą w górze Monchsberg, statua arcybiskupa Zygmunta III, hrabiego Schrattenbach. Na placu zamkowym (Residenzplatz) wznosi się fontanna marmurowa z r. 1668 i pomnik Mozarta, przy którego ustawieniu w r. 1840 znaleziono posadzkę mozaikową z czasów rzymskich. W szpitalu ś. Jan jest łaźnia rzymska. Okolice miasta powabne, mnóstwem są zdobne parków, domów wiejskich (will) dawniejszych i nowszych, jak: Hellbrunn i Klessheim (cesarskie), Aign książąt Schwarzenberg, Leopoldskron króla bawarskiego, Anif hrabiów Arco w stylu normandzkim, i t. d. Kąpiele szlamowe pod Leopoldskron. Porównaj: Zaunera: Chronili von Salzburg (2 tomy, 1813) i opis miasta (Salzburg, 1844).

Sał, jedna z rzek wpadających z lewej strony do rzeki Donu; powstaje z połączenia dwóch rzeczek Juruk-Sał i Kara-Sał. Nad brzegami tej rzeki, w roku 1111, książęta ruscy, pod dowództwem Włodzimierza Mo-nomacha, odnieśli świetne zwycięztwo nad Połowcami (ob. Polowcy).

ENCYKLOPEDYJA TOM XXII    55