0175

PRZEBUDZONA ROSJA

ideowej bitwy, która na Rusi zawsze kończy się nienawiścią. Nie na próżno zarówno Tołstoj, jak Dostojewski tak nieprzyjaźnie odnosili się do niższego o pisarską rangę Turgieniewa, którego dobrze znali osobiście. Jak powiedział rosyjski dostojnik XVIII wieku: „Nam Rosjanom chleba nie trzeba, bo pożeramy się nawzajem i tak zaspakajamy głód".

Za to po śmierci... Bezpośrednio po śmierci Dostojewskiego Tołstoj napisze:

Nigdy nie widziałem tego człowieka... Nagle jednak, gdy umarł, zrozumiałem,

że był to najbliższy i niezbędny mi, drogi człowiek.

Ostatnią przedśmiertną lekturą Tołstoja staną się Bracia Karamazow.

Śmierć połączy dwóch największych rosyjskich pisarzy.

Był to jednak dopiero początek. Hrabia Lew Tołstoj, przeszedłszy w stan spoczynku, wrócił do rodowego majątku Jasna Polana. W latach sześćdziesiątych napisał największą powieść rosyjską Wojna i pokój, która zyskała ogromny rozgłos.

Prorok powraca

Gdy Aleksander II wstąpił na tron, Dostojewski, po powrocie z katorgi, służył jako szeregowiec w dalekim syberyjskim miasteczku Semipała-tyńsku. Za nowego cara przywrócono mu prawa obywatelskie i szlachectwo. Podobnie jak Tołstoj, już w randze oficerskiej podał się do dymisji, ażeby wrócić do literatury. Dostojewski zaczął teraz eksploatować straszliwy kapitał, który nagromadził podczas katorgi w Omsku i którego nie posiadał wówczas żaden rosyjski pisarz. Jest to „mroczne, nędzne bytowanie" - świat odrzuconych, świat rosyjskiej katorgi. Dostojewski po raz pierwszy odsłonił go przed rosyjskim społeczeństwem we Wspomnieniach z domu umarłych.

Była to jednak książka nie tylko o rosyjskim katorżniczym piekle, ale o przezwyciężaniu piekła we własnej duszy. Tam na katordze, gdzie „cierpienie było niewysłowione i bezkresne, każda chwila ciążyła duszy jak kamień", Dostojewski przeżył wewnętrzną przemianę, dokonał „sądu nad sobą samym" i „poddał surowemu przewartościowaniu swe dawne życie..." Był teraz przeciwnikiem idei, za które zapłacił latami udręki i utratą najlepszych lat młodości... Doszedł do wniosku, że sama idea rewolucji, zgodnie z którą szczęście można zdobyć krwią i przemocą, jest grzechem. Z katorgi powrócił odmieniony.

181