3

przeszłe lub przyszłe w stosunku do okresu czynności narracyjnych, a wła ściwie - do uzewnętrznionego myślenia).

Przeważnie okres zawartości fabularnej usytuowany jest na osi czaso wej jako wyraźnie wcześniejszy do okresu wewnętrznych czynności komu nikacyjnych. Wykładnikiem tego jest użycie gramatycznego czasu prze szłego, przy czym w niektórych językach posiadających rozbudowany system temporalny można, przez wymienne użycie różnych czasów, uzy skać efekt różnego dystansu czasowego. Powieść historyczna najczęściej posługuje się datami kalendarzowymi, wprowadza często wydarzenia o znanej dacie lub przynajmniej realia jako wskaźniki chronologii. Tzw. „powieść współczesna” XIX i XX wieku na ogół dat kalendarzowych uni ka, co najwyżej sporadycznie określa chronologię niektórych zdarzeń wobec znanych faktów historycznych (np. powstanie styczniowe w Nad Niemnem), całość jednak utworu usytuowana jest w bliżej nieokreślonej współczesności; Lalka Prusa stanowi pod tym względem wyjątek. Dokładność określenia względnej chronologii wewnętrznej zdarzeń bywa rozmaita („w dwa tygodnie później”; „któregoś dnia”). Niekiedy czas zawartości fabularnej jest wcześniejszy od czasu czynności narracyjnych, ale znajduje się poza osią czasu empirycznego - tak interpretuje się na ogół czas baśni, tak postępuje też Tolkien we Władcy pierścienia.

Gdy okres zawartości fabularnej umieszczony został na osi czasowej jako znacznie wcześniejszy wobec okresu wewnętrznych czynności nadawczych, może mimo to powstać iluzja opowiadania toczącego się równocześnie z przedstawionymi zdarzeniami. Różne są sposoby uzyskania tej iluzji synchroniczności, przede wszystkim użycie prezentacji jako formy podaw-czej, zastosowanie praesens historicum, wystrzeganie się wszelkich wzmianek zapowiadających wydarzenia przyszłe w stosunku do danego momentu zawartości fabularnej (wąski horyzont narracyjny). Służy temu celowi także zastosowanie narracji mediatyzującej (zwanej niekiedy personalną), za czym idzie jakby utożsamienie się narratora i czytelnika z perspektywą czasową bohatera¹.

Na tej podstawie Kate Hamburger wysunęła znaną tezę, że w trzecio-osobowych utworach epickich praeteritum traci swe znaczenie właściwe i jest „bezczasowe”². W rzeczywistości jednak zjawisko to powstaje tylko przy zastosowaniu narracji mediatyżującej i nie unicestwia prymarnych właściwości czasu przeszłego, lecz tylko je wprawia w pewną oscylację.

„W ostatecznej jednak instancji zależy to od indywidualnego czytelnika, czy całkiem podda się tej tendencji personalnej sytuacji narracyjnej lub przedstawienia scenicznego do uwspółcześnienia rzeczywistości przedstawionej, czy też zachowa przekonanie, że tam gdzie się opowiada, gdzie się narrator ujawnia i dzięki temu opowiadanie staje się widoczne w czasowym dystansie narratora wobec przedstawionej akcji, można je sobie wyobrazić tylko jako przeszłość³.”

Jako odosobnione przykłady innych jeszcze eksperymentów w tej dziedzinie wymienić można Miazgę Andrzejewskiego, której część opowiedziana została - jak to autor nazywa nieściśle - „w czasie przyszłym niedokonanym”; dokładniej należałoby powiedzieć - w czasie przyszłym hipotetycznym, ale zaprzeczonym.

Osobne zawikłane problemy przynosi z sobą powieść przyszłościowa, w której - ściślej biorąc - okres czynności autora i okres czynności projektowanego odbiorcy są kalendarzowo wcześniejsze niż okres czynności narratora i okres zawartości fabularnej. Utwory te opowiadane są jednak w czasie przeszłym lub uteraźniejszone podobnie jak utwory inne; wskutek tego mimo zadeklarowanej datami i realiami przyszłości - i tu także powstaje iluzja przeszłości lub teraźniejszości⁴.

5. I na obszarze literatury okres czynności komunikacyjnych posiada zazwyczaj mniejszą rozpiętość czasową niż okres zawartości fabularnej. „Skoro skazka skazywajetsja, da nieskoro dieło diełajetsja” - mówili rosyjscy bajarze. Służy temu z jednej strony zastosowanie elipsy (wyrzutni) w czasokresie zawartości fabularnej (w Idiocie Dostojewskiego przedsta-

215

1

’ Przeciwnie postępuje Faulkner, gdy we Wściekłości i wrzasku przedstawia aktualne doznania bohaterów tak jakby były wspomnieniami. Zob. Z. Lewicki, Czas w powieści strumienia świadomości, Warszawa 1975, s. 128-130.

2

   K. Hamburger, Die Logik der Dichtung, Stuttgart 1957, s. 27 i n.

3

   F. Stanzel, Episches Prdteritum, Erlebl Rede, Historisches Prasens, DV 1959, z. 1, s. 6.

4

   Zob. A. Zgorzelski, Fantastyka. Utopia. Science Fiction, Warszawa 1980, s. 76 i in.