Fitopatologia leśna (26)

0    obecności wirusa. Inną metodą jest amplifikowanie kwasu nukleinowego wiru-sa transkrybowanego na DNA, techniką łańcuchowej reakcji polimcrazy (PCR) j

1    porównanie otrzymanego produktu z markerami wielkości DNA poprzez elektroforezę w żelu poliakrylamidowym.

Metoda mikroskopii elektronowej jest bardzo przydatna w identyfikacji wiru- i sów, ponieważ pozwala wirusy zobaczyć, a co za tym idzie określić ich kształt i wymiary. Pozwala też poznać zmiany wywołane w komórce przez obecność! i „działalność” wirusa. Jak wszystkie metody ma ona także swoje ograniczenia.] Wymaga bardzo drogiego sprzętu, jest pracochłonna i mało przydatna dla wi-| rusów sferycznych, szczególnie jeżeli występują w roślinie w niewielkiej koncen-j t racji.

Klasyfikacja i nazewnictwo wirusów są ustalane przez Międzynarodowy Ko-k mitet Taksonomii Wirusów (ICTV) i funkcjonujący w jego ramach Podkomitet Wirusów Roślin (PVS). Zgodnie z ich ustaleniami (Murphy i in. 1995, Kryczyń-J ski 2002a, Kryczyński 2002b) wirusy roślin, podobnie jak wirusy ludzi i zwierzą podzielono na gatunki, rodzaje i rodziny. Poszczególnym gatunkom wirusów na-j daje się nazwy w języku angielskim. Nazwy te są związane z rośliną-gospoda*/ rzem danego wirusa i objawami chorobowymi, jakie na niej powoduje, np. To- ] bacco nwsaic virus, Apple mosaic virus, Prunus necrotic ringspot virus. Nazwy angielskie wirusów należy pisać kursywą. Pełną nazwę wirusa można zastąpić jej I skrótem, tzw. akronimem, który tworzy się z pierwszych liter nazwy angielskiej.! Dla wymienionych wyżej wirusów akronimy wyglądają następująco: TMV,| ApMV i PNRSV. Jeśli dwa wirusy miałyby te same akronimy, dodajemy do jednego z nich kolejne litery z pełnej nazwy, tak jak w przypadku ApMV. Akrom*] mów nie piszemy kursywą. Oczywiście nazwy angielskie wirusów mogą być tłu-] maczone na inne języki; wymienione wyżej wirusy nazywają się po polsku: winf™ mozaiki tytoniu, wirus mozaiki jabłoni i wirus nekrotycznej pierścieniowej pla-j mistości wiśni.

Podziału wirusów na rodziny, rodzaje i gatunki dokonuje się między innyn na podstawie takich cech jak: rodzaj kwasu nukleinowego, sekwencja nukleoty-j dów w kwasie, liczba i rodzaj białek, morfologia cząstki wirusa, zakres rośli* -gospodarzy, sposób przenoszenia. Nazwy rodzajów mają końcówkę -virus, na-] zwy rodzin -viridae, np. Potyrirus, Potyviridae. Nazwy rodzajów tworzone są czę sto od nazwy typowego dla rodzaju gatunku wirusa, a nazwy rodzin od typowe-] go dla rodziny rodzaju.

Aktualnie znanych jest około 900 gatunków wirusów roślin i wyróżniono 48 rodzajów i 15 rodzin. Około 1/3 gatunków nie zaliczono jeszcze do rodzajów i rodzin, ponieważ nie są znane wszystkie cechy tych wirusów pozwalające na ich za-j klasyfikowanie. Klasyfikacja wirusów jest ciągle poprawiana i uzupełniana prze ICTV (Kryczyński 2002a).

Ochrona roślin przed chorobami wirusowymi polega przede wszystkim na za-] biegach profilaktycznych, których celem jest zapewnienie zdrowego materia rozmnożeniowego i zabezpieczenie roślin przed zakażeniem w okresie wegetacji Dzieje się tak dlatego, że raz zakażonych roślin w praktyce nie można wylecz

Zdrowy materiał rozmnożeniowy otrzymujemy z plantacji, na których prze prowadzane są lustracje mające na celu rozpoznanie chorych roślin makrosko powo lub za pomocą odpowiednich testów, a chore rośliny są usuwane i niszczC ne. Jeśli cały posiadany materiał jest zakażony przez wirusy można podjąć pró bę uwolnienia od nich wybranych roślin poprzez termoterapię i hodowlę meryste

mów. Przy termoterapii rośliny przetrzymujemy przez 2-4 tygodnie w temperaturze 36-40°C; po takim traktowaniu te części roślin, które wyrosły w czasie ter-moterapii, powinny być wolne od wirusa. Przy hodowli merystemów pobieramy i roślin stożki wzrostu pędów czy korzeni o długości 0,1-0,2 mm i hodujemy w sterylnych warunkach na sztucznych pożywkach i podłożach. Metody te dają oczekiwany rezultat w 20-100% przypadków.

Ochronę roślin przed zakażeniem w okresie wegetacji możemy uzyskać przez stosowanie izolacji od możliwych źródeł wirusa, chemiczne zwalczanie wektorów, usuwanie z plantacji chwastów, które są często gospodarzami wirusów, wreszcie unikanie uprawy roślin w podłożu lub na polu, gdzie mogą znajdować się nicienie lub zarodniki przetrwalnikowe grzybów przenoszących wirusy.

Najlepszą metodą ochrony roślin przed wirusami jest uprawa odmian odpornych. Niestety, odmian takich jest ciągle za mało.

Drzewa owocowe, parkowe i leśne często ulegają chorobom wirusowym. Najlepiej zbadane są choroby wirusowe drzew owocowych. W wielu krajach, także w Polsce, z powodzeniem chroni się te drzewa przed wirusami. W przypadku drzew parkowych i leśnych jesteśmy na razie na etapie opisywania objawów i identyfikacji sprawców.

Przykładem pospolitej choroby wirusowej jest mozaika topoli powodowana przez wirusa mozaiki topoli (Poplar mosaic virus - PopM V) z rodzaju Carlavirus. Występuje ona wszędzie tam, gdzie topole są uprawiane lub rosną dziko. W Polsce stwierdzono chorobę w 1986 roku u 56% klonów pochodzących z kilku sekcji i kilkunastu gatunków topoli (Cooper i in. 1986). Wirus wywołuje na liściach topoli chlorotyczne plamy, najczęściej o kształcie gwiaździstym, czasem nekrozę ogonków liściowych i pędów. Niekiedy objawy chorobowe nie są widoczne mimo zakażenia drzewa. Rodzaj objawów zależy od gatunku topoli, pory roku, a nawet warunków atmosferycznych. W skrajnych przypadkach wzrost drzewa jest zahamowany nawet o 40%.

W ostatnim wykazie chorób wirusowych roślin (Kryczyński 2002b) wymienione są 3 wirusy drzew: wirus mozaiki topoli, wirus zamierania topoli (Poplar decline virus - PopDV) z rodzaju Potyvirus i wirus pstrości wiązu (E/m mottle w-rus - EMoV) z rodzaju Ilurvirus. Klinkowski (1977) w swoim podręczniku wymienia szereg chorób wirusowych drzew, w tym trzy choroby wirusowe sosny, dwie świerka, po jednej chorobie cisa, topoli, wierzby i buka, cztery choroby brzozy, trzy dębu i sześć chorób wiązu. Etiologia tych chorób nie jest do końca poznana, być może część z nich powodowana jest przez fitoplazmy. Poza tym choroby drzew parkowych i leśnych mogą być powodowane przez wirusy, któ-fych głównym gospodarzem jest roślina zielna. Badania dotyczące chorób wirusowych robinii akacjowej (Robinia pseudoacacia L.), przeprowadzone w Polsce w latach 1997-2003, wykazały, że gatunek ten ulega naturalnej infekcji przez 6 wirusów: wirusa mozaiki lucerny, wirusa karłowatości orzecha ziemnego, wirusa czarnej pierścieniowej plamistości pomidora, utajonego wirusa pierścieniowej P amistości truskawki i wirusa mozaiki tytoniu. Najczęstszy był wirus karłowa-osci orzecha ziemnego, najrzadziej występował wirus mozaiki lucerny (Boro-ynko 2004). Objawy chorobowe powodowane przez wirusy na robinii są najle-P^IeJ widoczne wczesną wiosną w czasie rozwoju młodych liści. Liście na chorych rzewach rozwijają się później niż na zdrowych, na pędach skupione są w kępki, ^niekształcone i z objawami mozaiki. Wzrost siewek robinii wyrosłych z nasion