mas008 bmp

a

stronników Miecława, oznacza zdaniem Lelewela pogan, odszczepieńców; Mazowsze wróciło więc do pogaństwa¹.

Lelewelowska hipoteza wystąpienia Miecława, identyfikująca je z ruchem pogańsko-Iudowym, dominowała w nauce aż do końca XIX w., kiedy to podciął jej znaczenie .Stanisław Kętrzyński, udowadniając jej niezgodność z relacją ^aiła ²- Badacze ówcześni tylko w szczegółach modyfikowali sąd Lelewela; dla Józefa Szujskiego powstanie było przede wszystkim reakcją „pierwiastka” rodzimego przeciw wpływom obcym^{3 4}, zaś Michał Bobrzyński obok motywów antychrześcijańskich silniej podkreślał separatyzm dzielnicowy ruchu^,T. Motyw „separatyzmu mazowieckiego”, którego prehistorię widziałbym w massageckiej teorii Naruszewicza, nie był obcy również Lelewelowi⁵; współistniejąc zrazu z hipotezą pogańsko-ludową, po jej upadku wyodrębnił się w hipotezę osobną i przeżył swoje apogeum w opracowaniach Stanisława Zakrzewskiego i Romana Gródeckiego z dwudziestych lat naszego stulecia^ł9.

Podstawą rozumowania obydwu tych uczonych było przekonanie o istnieniu w IX—OŚ w. odrębnego mazowieckiego księstwa''szczepowego, stosunkowo późno wcielonego do państwa Piastów ²\ Zależność Mazowsza od Polan uważał Zakrzewski za „luźną” jeszcze w początkach XI w. Ten sam badacz przyznawał mieszkańcom Mazowsza i Pomorza odrębność etniczną^{6 7 8}, a także zachowanie religii pogańskiej; obie te ziemie zostały objęte, ruchem separatystycznym, któremu na Mazowszu przewodził Miecław. Pochodzenia Miecława Zakrzewski nie precyzuje⁹. Natomiast dla Gródeckiego był on jednym z wielu „samozwańczych władców”, potomków dawnych dynastów plemiennych, wykorzystujących w dążeniu do odzyskania władzy „separatyzm plemienny mas”. Ich dziełem miało być wygnanie Kazimierza. Z kolei masy „ośmielone rewolucją dworską” dokonały „rewolucji społecznej i reakcji pogańskiej”, zmiatając owych książąt wszędzie z wyjątkiem Mazowsza. Odmienne losy tej dzielnicy wyjaśnia Gródecki jej zacofaniem tak w dziedzinie społecznej, jak i religijnej, co jego zdaniem czyniło zbędnym wystąpienie mas¹⁰. Mazowszanie, uznawszy w Miecławie swego plemiennego księcia, „bronili uporczywie swej odrębności”. W stosunku do Zakrzewskiego widzimy u Gródeckiego trzy różnice: dostrzeganie separatyzmu, choć słabszego, w innych dzielnicach, charakterystyka ruchu ludowego jako wrogiego samozwańczym ksią-

połemikę^T. Grudziński, Uwagi o genezie rewolucji w Polsce : zimierza Odnowiciela, Zapiski TNT XVIII (1953), s. 87 oraz przyp. a. Należy dodać, że lelewelowska hipoteza wywarła wpływ na szereg dzieł z zakresu literatury pięknej.

14 J. Szujski, Dzieje Polski podług ostatnich badań, t. I, Lwów 186%

1

u Przyjęty tu pogląd o roli Miecława wyraził Lelewel najdobitniej w Innej swej pracy: Uwagi nad dziejami Polski i ludu jej (J. Lelewel, Wybór pism historycznych, Bibl. Narodowa, seria I, nr 133, Wrocław 1950, s. 133): „Strona Mas ława była sprawą gminu z bałwochwalstwem sprzymierzoną; strona Kazimierza zaś była sprawą możniejszych, chrześcijaństwa stronników, mnie] liczna”.

2

. 18 s. Kętrzyński, Kazimierz Odnowiciel (1034—mS), HAU hf XXXVIII (1809), s. 809, 333. Badacz ten uzasadnił, że przekaz Galla o uchodźcach na Mazowsze można odnieść przede wszystkim do przeciwników powstania, pogańskiego, które wobec tego miało miejsce w części Wielkopolski i Śląska, nie zaś ną Mazowszu. W XX w. poglądy „pogańsko-j-ludowe” wyrażane są już tylko sporadycznie. Rzecz Jednak charakterystyczna, że przychylił się do nich częściowo właśnie S. Kętrzyń-. ski w jednej ze swych ostatnich prac: O zaginionej metropolii czasów Bolesława Chrobrego, Warszawa 1947, s. * 21—23. Wysuwając hipotezę o egzystencji drugiej metropolii polskiej w Sandomierzu z biskupstwem m. in. na Mazowszu, przypisał on upadek jej wydarzeniom z czasów Kazimierza I, do czego dopuścić miał Miecław, jako „oportunista wobec ruchu społecznego i pogańskiego, który wyzyskał na własną ko

3

rzyść”. Z reliktami hipotezy pogańsko-ludowej przeprowadził skuteczną

4

17 M. Bobrzyński, Dzieje Polski w zarysie, t. r, Warszawa 2380, s. 118—120. W przeciwieństwie do Lelewela sąd Bobrzyńskiego, jak zresztą ogółu badaczy w jego czasach, o powstaniu Jest ujemny.

5

u J. Lelewel, Uwagi nad Mateuszem herbu Cholewa, Polska wieków średnich, t. i, poznań 1855, s. 302.

6

   s. Zakrzewski, Okres od schyłku XII wieku, Historia polityczna Polski, cz. I, Encyklopedia Polska V, cz. I, dział VI, (cz. I), Warszawa 1920, s. 66—67, R. Gródecki, Dzieje Polski do r. 1194, w zbiorze: R. Gródecki, s. Zachorowski, J. Dąbrowski, Dzieje Polski średniowieczne), t. I, Kraków 1926, s. 86-93.

7

   S. Zakrzewski, o, c., s. 23, R. Gródecki, o. c., s. 22—23.

8

w Tamie, s. 17.

9

W późniejszej swej pracy: Bolesław; Chrobry Wielki, Lwów 1925, s. 73 , 337, 354, s. Zakrzewski uznał Miecława za Piastowica z bocznej linii, która Jego zdaniem władała Mazowszem pod zwierzchnictwem Gniezna już od końca X w.

10

s r*. Gródecki, o. c., s. 39: „Tu pogaństwo kwitło Jeszcze w najlepsze i nie potrzebowało sią buntować, a organizacja zaś państwowa z wszelkimi konsekwencjami w ustroju społecznym 1 gospodarczym najmniej dawała sią odczuwać w tym najpóźniejszym 1 na uboczu niejako leżącym nabytku Piastów”. Sformułowanie to przejąło wielu ba* ćsczy późniejszych, aż po czasy ostatnie.