Image (133)

10

STEVE SMITH, JOHN BAYLIS

Globalizacja i jej zwiastuny

Nim rozpoczniemy analizę polityki światowej w zglobalizowanej rzeczywistości, przedstawimy zwięzłą definicję tego zjawiska. Przez globalizację rozumiemy proces nasilających się wzajemnych powiązań między społeczeństwami prowadzący do tego, że wydarzenia w jednej części świata coraz bardziej wpływają na ludzi i społeczeństwa w odległych miejscach. Świat zglobalizowany to taki świat, w którym wzajemne powiązania zdarzeń politycznych, gospodarczych, kulturowych i społecznych nieustannie się pogłębiają i rozszerzają, a ich wpływ na środowisko człowieku wzrasta. Ujmując to najprościej, zjawiska dokonujące Się w danym społeczeństwie coraz intensywniej i szerzej oddziaływają ha pozostałe społeczeństwa. Zjawiska owe podzielimy dla wygody na trzy rodzaje: społeczne, gospodarcze i polityczne. „Kurczenie się” rzeczywistości w tych trzech aspektach najlepiej chyba symbolizuje Światowa Sieć Komputerowa (World Wide Web, WWW). Oczywista dziś dla wielu możliwość przeglądania stron internetowych oraz komunikowania się za pomocą poczty elektronicznej niezależnie od miejsca na ziemi byłaby dla autorów książki nie do pomyślenia jeszcze 20 lat temu. Dalsze fenomeny to tylko kilka najbardziej namacalnych przykładów: komunikacja telewizyjna i gazety ó światowym zasięgu, międzynarodowe ruchy społeczne (np. Greenpeace, Amnesty International), globalne sieci franchisingowe (McDonald’s, Coca-Cola, Pizza Hut), globalna gospodarka (wystarczy zajrzeć do najbliższego supermarketu i sprawdzić, z ilu państw pochodzą sprzedawane tam produkty), ale także globalne ryzyko, takie jak zanieczyszczenia, AIDS itp. Fenomeny te, będące obecnie integralną częścią krajobrazu rzeczywistości, zmieniły naturę polityki światowej w ciągu kilkunastu lat. Warto zwrócić uwagę, że skutkiem owych jakościowych zmian towarzyszących globalizacji jest transformacja całego systemu polityki światowej i pojawienia się jej nowego oblicza.

Jesteśmy tu wszakże winni kilka słów wyjaśnienia. Po pierwsze, globalizacja nic jest zjawiskiem całkowicie nowym; zdaniem niektórych, o czym powiemy później, jest to jedynie nadanie staremu zjawisku nowej nazwy. Ocenę tego, czy obecne wydarzenia są manifestacją czegoś zupełnie nowego, czy tylko kontynuacją dawno rozpoczętego procesu, pozostawiamy czytelnikom. Poniżej przedstawimy dziewięć koncepcji i zjawisk badanych już wcześniej przez teoretyków polityki światowej, przypominających pewne aspekty globalizacji, co może wskazywać na jej zwiastuny.

Pierwszą z nich jest teoria modernizacji {theory of modernization) (zob. Modelski 1972 i Morse 1976). Zwraca ona uwagę, że industrializacja tworzy cały zestaw nowych rodzajów kontaktów pomiędzy społecznościami, a także zmienia procesy polityczne, ekonomiczne i społeczne typowe dla społeczeństw przednowoczesnych. Przede wszystkim, industrializacja przekształca naturę państwa, z jednej strony poszerzając jego obowiązki, a z drugiej osłabiając kontrolę nad wydarzeniami, W efekcie dawny model polityki siły dominujący w stosunkach międzynarodowych staje się powoli bezużyteczny. Siła militarna traci na znaczeniu, państwa są zmuszane do negocjacji ze znaczną liczbą nowych aktorów w celu przeforsowania swoich interesów, i to do tego stopnia, że sama tożsamość państwa jest podawana w wątpliwość. Zdaje się zatem, że modernizacja zawiera się w globalizacji, z tą różnicą, że została odniesiona wyłącznie do rozwiniętej części świata, z pominięciem ekstensywnego charakteru transakcji.

Wprowadzenie

11

Jako drugie w kolejności należy wymienić twierdzenie propagowane przez autorów, takich jak Walt Rostow (1960). Wzrost ekonomiczny każdej gospodarki w okresie industrializacji następował zgodnie z tym samym wzorcem. Gospodarki w trakcie uprzemysławiania rozwijały się w cieniu bardziej zaawansowanych rynków aż do chwili, gdy same mogły podtrzymać wzrost gospodarczy. Podobnie jak badacze globalizacji, Rostow zauważył wyraźny wzorzec rozwoju ekonomicznego - wszystkie gospodarki przyjmujące politykę kapitalistyczną muszą przejść przez kolejne, określone etapy rozwoju.

Trzecia koncepcja wyłoniła się z paradygmatu liberalnego. Najszerzej oddziałały tu, jak się okazało, prace dotyczące współzależności gospodarczej (economic inter-dependence) (Cooper 1968), roli aktorów transnarodowych (Keohane i Nye 1971) oraz zbudowany na ich podstawie model polityki światowej jako pajęczyny (Mansbach, Fer-guson i Lampert 1976). W większości tez prezentowanych w tych pracach znać niejako przeczucie nadejścia globalizacji, ograniczają się one jednak znów do rozwiniętych regionów świata, odmiennie niż dzieje się to w wypadku globalizacji.

Czwarta konceptualizacja, od której globalizacja przejęła część retoryki, to słynna praca Marshalla McLuhanana temat „globalnej wioski” (global village) (1964). Zwrócił on mianowicie uwagę na skutki tego, co przynosi komunikacja elektroniczna, a więc doświadczanie wydarzeń zachodzących w innych częściach świata w czasie rzeczywistym. W rezultacie czas i przestrzeń ulegają tak znacznej kompresji, że wszystko traci swą pierwotną tożsamość. W oczywisty sposób wszystkie dotychczasowe formy organizacji politycznych, gospodarczych i społecznych przestają sprawnie funkcjonować w obliczu tak drastycznych zmian. W twórczości McLuhana przewijają się motywy podejmowane później przez badaczy globalizacji, aczkolwiek skoncentrował on swoje analizy przede wszystkim na rewolucji komunikacyjnej, podczas gdy literatura na temat globalizacji jest znacznie bardziej rozległa.

Za piąty zwiastun należy uznać tezy odnoszące się do wyłaniania się „społeczności Światowej” (worłdsociety), formułowane m.in. przez Johna Burtona (1972), które wpisują się w aparaturę pojęciową przejętą przez teoretyków globalizacji. W miarę wzrostu interakcji pomiędzy aktorami pozapaństwowymi model systemu państw działających na arenie światowej stawał się przestarzały. To właśnie Burtonowi zawdzięczamy metaforę przyrównującą politykę światową do „pajęczyny” (cobweb). Model ten zasadza się ńa założeniu, że najważniejsze procesy polityki światowej powstają pod wpływem handlu, komunikacji, języka, ideologii itd., a zaledwie ich uzupełnieniem są bardziej tradycyjne relacje zachodzące między państwami.

Jako szóstą ideę warto wymienić wizjonerskie dzieło osób zaangażowanych w Projekt Modeli Ładu Światowego (World Order Model Project, WOMP) popularny w latach 60., 70. i 80. Założyciele tej organizacji, której początki sięgają roku 1968, postanowili promować rozwój rozwiązań alternatywnych wobec systemu międzypaństwowego, co z kolei miało doprowadzić do eliminacji wojny. Najważniejszym elementem ich dociekań dla niniejszych rozważań jest postawienie w centrum uwagi zagadnienia globalnego zarządzania Qihhah-ever!ior,r^ (zob. np. MendIovitz 1975 czy Falk 1975,1995b). Dla WOMP-erczyków (jak ich często nazywano) podmiotem analizy jest jednostka, a jej zakresem - poziom globalny. Pytania stawiane przez tę organizację są kluczowe dla wielu badaczy globalizacji. W połowie lat 90. zakres zainteresowania tejże WOMP rozszerzył się na problematykę ekologiczną oraz kwestie grup najbardziej zagrożonych.