Struik 033

naś dnesni ćiselny system był asi odvozen ze systemu „gobar“. Vzpomeńme znovu Woepckovy teorie, ktera tvrdi, że cisel „gobar" se użivalo ve Śpanelsku jiż pred prichodem Arabii a że se dostała na Zapad zasłuhou alexandrijskych novopythagorejcii (nejpozdeji kołem roku 450 n. I.)¹

4. Mezopotamie, ktera se pod helenistickou a fimskou nadvladou stała predsunutou strażi fimske rise, ziskala zpet sve centralni postaveni podeł obchodnich cest za Sasanovcu, kteri viadli jako perśti krślove v Kyrove a Xerxove tradici. O tomto obdobi dejin Persie, zvldste o jeji vede₍ je znamo mdło, avsak vypravovani Tisice a jedne noci, Omar Chajjam a Firdausi pfinaśeji skrovne historicke dokłady toho, że obdobi Sasanovcu było dobou kulturniho lesku. Persie Sasanovcu leżici mezi Konstanti-nopolem, Alexandrii, Indii a Ćinou, była zemi, v niż se setkavalo mnoho kultur. Babylón zmizel, był vsak vystri-dan Seleukii a Ktesifónem, ktere po dobyti Araby roku 641 nahradił Bagdad. Podrobeni se priliś nedotklo tradic stare Persie, i kdyż oficialni arabstinu nahradilo pahlavi. Dokonce i islam był prijat pouze v modifikovane podobe (siismus); krestane, żide i privrżenci Zarathustry pri-spivali nadale do kulturniho żivota Bagdadskeho kalifatu.

V matematice islamskeho obdobi dochśzi ke stejnemu smesovani vlivii jako predtim v Alexandrii a Indii². Kali-fove z rodu Abbasovcu, zejmena al-Mansur (754—775), Harun ar-Raś!d (786—809) a al-Ma’mun (813—833) pod-porovaIi astronomii a matematiku. Al-Ma’mun dokonce vytvoril v Bagdadu „Dum moudrosti" s knihovnou a observatori. Islamske prace v exaktnich vedach, ktere zaćaly al-Fazariho prekladem diia Siddhantas, dosahly sveho prveho vrcholu kołem roku 825 v Muhammadu ibn Musa al-Chvarizmim, ktery pochazel z Chivy. Muhammad napsal nekolik knih o matematice a astronomii. Ve sve aritmetice vyklada indicky pocetni system. Ackoliv se ztratil jejl arabsky original, existuje latinsky preklad ze 12. stoleti. Al-Chvarizmiho kniha była jednou z tech prąci, ktere seznamily zapadni Evropu s desetinnym pozic-nim systemem. Nazev prekladu .Algorithmi de numero Indorum zavedi do nasi matematicke reći termin „algo-ritmus“, ktery je latinizovanym jmenem autora. Obdobna vec se stała s Muhammadovou algebrou, ktera mela na-zev Hisab al-dźebr val-muqabala (doslova „veda o re-dukci a vzajemnem ruseni", coź asi znamenalo „veda o rovnicich“). Tato algebra, jejiż arabsky text se zachovał, se stała znamou na Zapade dik latinskemu prekladu a slovo „al-dżebr“ se stało synonymem cele matematicke discipliny „algebry", ktera az do poloviny 19. stoleti nebyla ve skutecnosti nicim jinym neź naukou o rovni~ cich.

Al-Chvarizmiho „algebra" obsahovala diskusi linear-nich a kvadratickych rovnic, ovsem bez jakehokoli alge-braickeho formalismu. Ani jednou se zde nevyskytuje Diofantova „retorickS" symbolika. Mezi temito rovnicemi jsou tez rovnice tri typu:

x² + 10 x = 39, x² + 21 = 10 x, 3 x + 4 = x² ktere se musely zkoumat oddelene, dokud były pripustne jen pozitivni koeficienty. Tyto tri typy se opet casto objevuji v pozdejsich textech. Prof. L. C. Karpiński pisę: „równice x² + 10 x = 39 se tahne jako zlata nit w alge-braickych knihach po nekolik stoleti."³ Mnohe uvahy jsou geometricke. Muhammadovy astronomicke a trigonome-tricke tabulky obsahujici siny a tangenty patri take mezi arabska dila preloźena pozdeji do latiny. Jeho geometrie

69

1

   Srv S. Gandz, The Origin of the Ghubar Numerals, Isis 16, 1931, str. 393 — 424. Existuje też teorie N. Bubnova, podle niż tvary „gobar" były odvozeny ze starych recko-fimskych symbolu, użivanych na abaku. Srv. też poznamku v prąci F. Cajori, History of Mathematics, New York 1938, str. 90, nebo Smith-Karpinski, The Hindu-Arabic Numerals, Boston 1911, str. 71.

2

   Vśechny vyklady o arabske matematice zustanou nudnym opakoyćmlm informaci z druhe ci treti ruky, pokud existuje jen nekolik prekladii (al-Chvarizmiho, Chajjama). Dejiny arabske matematiky od kvalifikovaneho arabisty dosud ne-mdme. Suterova kniha była pouhym pocatkem. Dnes se situace zlepsila zasłuhou prąci P. Luckdye, A. P. Juśkevi2e, B. A. Ro-zenfeida aj. Srovnej napr. A. P. Juskevic, Istorija matematiki v srednije veka, Moskva 1961.

3

Viz L. C. Karpiński, Robert of Chester’s Latin Translation of the Algebra of Al-Khwarizmi, New York 1915.