P1070338

umysł - poziomy umysł) Oba przymiotniki oznaczały do niedawna ce-₍hy konkretna, przestrzenne. Wzniosły jest w słowniku Lindego traktowany jako równoważnik znaczeni owy imiesłowu wznoszący się <por. „Seans spodkiem wznioała, a wierzchem kosmata". Otw. O w 393, L) ^w, Po-tiomy Mi znaczył ‘niski, tuż przy ziemi*, np. „Spartańczycy równo z poziomym chwastem deptali korony". Karp. Zab. I, 101; „Na wierzchołku topoli wysokiej czołgał się robak poziomy". Nieme. Bajki 277, Dor. Warto dodać, że ta treść stanowiła kiedyś punkt wyjścia znaczenia przenośnego innego niż dzisiejsze: 'niskiego stanu, plebejski*: „Każde by najpoziomsze indywiduum brało żywy udział w sprawach krajowych". Syrok. Lit. III, 182, Dor.

Kierunek rozwoju semantycznego „od konkretu do abstraktu" jest chyba najobficiej zaświadczony w zmianach znaczeniowych czasowników. Zwłaszcza czasowniki oznaczające pewne stany emocjonalne w większości Klanowii] zatarte metafory. Zachwycić znaczyło np. 'schwycić, porwać*    „Za włosy, za brodę, gdzie kto mógł zachwycić, targali go". Skar

ga Zyw. 192; „Ryb tak wiele zachwycili, że ich nie mogli wyciągnąć". Odym. Sw. 2 N n 2, L.

Napawać (się) — to z historycznego punktu widzenia forma wielokrotna od czasownika napoić; tylko takie użycie wyrazu notuje Słownik Staropolski, a i u Lindego jest on interpretowany w ten sam sposób i zilustrowany przykładem: ..Przy napawaniu koni utarczkę mieli". Warg. Cez. 120. Jeszcze w połowic XIX w. wyraz w dalszym ciągu pojawia się w zastosowaniach konkretnych (por. u Słowackiego: „Tam Zaporożec napawa konia”. Poem 1. 69. Dor.). Jednocześnie od XVI w. rozwija się w nim odcień już nie tak bezpośrednio motywowany treścią czasownika napoić, mianowicie nasycić, nasączyć’: „Lampa napawa knot oliwnym sokiem". Groch. W 138; „Deszcz napawa ziemię i czyni ją płodną". Budn. Jez. 55, 10. L, To właśnie znaczenie stanowiło podstawę przesunięcia ku treści abstrakcyjnej napełnić, przejąć jakimś uczuciem’ („Tam się obłudy duchem napawają”. Karp 1, 45, L), która — w zwężonym nieco zakresie — przetrwała do czasów nam współczesnych (np. napawać radością, zachwytem, lękiem, bólem itp.).

Podniecić miało dawniej znaczenie 'podpalić’ („Kościół ogniem podniecili. że zgorzał". Sk. Dz. 321, L) i nawet w użyciach przenośnych było początkowo wyraziście motywowane przez tę treść („Częstokroć mała liczba

podniecała krwawe rewolucje". Gaz. Nar. 1, 177, L ^M. Podobny typ skojarzeń stał się punktem wyjścia współczesnej treści czasownika pałać (milo* ścią, chęcią zemsty itp ). Linde na pierwszym miejscu wymienia odcień dosłowny 'płonąć', ilustrując jego realizację własnymi przykładami: pała ogień, pała piec. Użycia tego typu nie są zresztą rzadkością nawet w połowie XIX w.; Goszczyński pisze na przykład: „Nie opodal szumiała Białka, przed nami pałało ognisko". Pow. 201, Dor.

Obrazić i przerazić łączył kiedyś przejrzysty związek motywacyjny z podstawą razić 'uderzać'. Odpowiednio do niego wyraz obrazić miał treść 'ranić, kaleczyć'^u, którą jako podstawową wymienia Linde (por. „Jeśliby pies kogo na ulicy obraził, a obrażony psa tego zabił Sax. Tyt. 188; „Kto komu obrazi żrzebca, ma za niego płacić pięć grzywien". Tam. Ust. 142, L). Żywą przenośność zachowywał wyraz do schyłku XIX w.; por. „Konik uszy wrzaskliwym ćwierkaniem obraża". Zab. X/1 1775, s. 191; „Dzień dobry, już obraża światłość twe źrenice". Mick. Son. 173, Dor. Ostatnim refleksem tradycyjnego znaczenia konkretnego jest użycie rzeczownika obrażenia 'uszkodzenie ciała na skutek wypadku’.

Przerazić z kolei znaczyło 'przeszyć, przebić na wylot’ („Naprzód pana zabił, potem sam siebie na obie strony przeraził". Górn. Sen. 187, L). Ta treść charakteryzowała też czasownik w kontekstach przerazić uszy, przerazić oczy („Jego stęki i słowa przerażały uszy". Przyb. Ab. 108; „Skażone to są oczy, które biała szata przeraża". Pilch. Sen. gn. 234, L). Znaczenie wtórne, odnoszące się już do sfery doznań emocjonalnych, miało początkowo zakres bardzo szeroki; w XVIII w. pisano np. „Łaską jego przerażony płakał i ręce całował skruszony". Jabł. Ez. C 3, L., "wzruszony, wstrząśnięty'; jeszcze u schyłku XIX w. Prus zastosuje wyraz w tej ogólnej treści: „Zdarzył się nadzwyczajny fakt, który przeraził miasto niewymownym smutkiem”. Kron. V, 269, Dor. Specjalizacja wyrazu w znaczeniu 'przejąć lękiem’ wydaje się więc procesem, który zaszedł w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat

Pozostał natomiast przy treści ogólniejszej czasownik przejąć, którego ewolucja przebiegała przez pewien czas paralelnie do rozwoju semanty-

¹⁴ Treść konkretną miał w XVI i XVII w. takie rzeczownik podnieta-, por. „Podnietę uczyniwszy, zamek podpalili". Biel. 533; „Wybiorą z ofiary na podnietę ognia Pańskiego łój; zapali go kapłan na ołtarzu ku podniecie osina". 1 Leop. Levit. 3, 14, L.

^u Znaczenie konkretne było też właściwe derywatom czasownika: rzeczownikowi obrazu i przymiotnikowi obrażliwy, np. „Dotykali się rozpalonej szyny, a żadnej obrazy nie odnieśli". Sk. Dz. 840, L. W starszym znaczeniu używał rzeczownika obraza jeszcze Słowacki: „Zadana turecką szablą na twarzy obraza”. Ben. 280, Dor. Obrażlnoy znaczył 'raniący, kaleczący* (również w użyciach przenośnych): „Lutnia, gdy ją dobrze nastroją, jest wdzięczna w uszu ludzkich; odstrojona zaś jest przykra i obrażliwa". Żarn. Post. 3, 514, L. Z tej treści rozwinął się odcień wyspecjalizowany 'zaczepny, agresywny', charakteryzujący wyraz w tych kontekstach, w których występował on jako termin militarny („przymierze obrailiwe i odporne” Wyrw. Geogr.

101. Ł).

r»

99