SDC11600

Wprowadzenie

Pod koniec życia byl powszechnie szanowany, nazywano go ojcem neoliberalizmu - uważano, że stal się inspiracją dla Margaret Thatcher i Ronalda Reagana. Twierdzono, że dzięki niemu ci przywódcy zdecydowali się na politykę liberalizacji, prywatyzacji i uwolnienia gospodarki od kontroli państwa. Polanyi nie zgadzał się z Misesem już w latach dwudziestych. Krytyka liberalizmu gospodarczego stanowiła oś jego refleksji teoretycznej.

Pracując w „Der Osterreichische Volkswirt” Polanyi był świadkiem krachu na amerykańskiej giełdzie w 1929 roku i bankructwa wiedeńskiego banku Kreditanstalt w 1931 roku - wydarzeń, które przyspieszyły nadejście Wielkiego Kryzysu i faszyzmu. Po dojściu Hitlera do władzy w 1933 roku socjalistyczne poglądy Polanyiego zyskały trudny do zaakceptowania kontekst, w związku z czym został on zmuszony do zrezygnowania z pracy w tygodniku. Wyjechał wtedy do Anglii, gdzie prowadził wykłady w ramach Workers’ Educational Assoriation, utworzonej przez uniwersytety w Oksfordzie i Londynie organizacji zajmującej się studiami zaocznymi⁴. Dzięki prowadzeniu tych zajęć Polanyi zagłębił się w studiach nad angielską historią społeczną i gospodarczą. W Wielkiej transformacji połączył zagadnienia, którymi zajmował się w tamtym czasie, z krytyką poglądów Misesa oraz Haytka, badaczy cieszących się wówczas ogromnym szacunkiem.

Swoją książkę Polanyi pisał na początku lat czterdziestych, będąc pracownikiem naukowym Bennington College w stanie Vermont⁵. Dzięki otrzymanemu stypendium mógł poświęcić cały swój czas na pisanie, a zmiana otoczenia pomogła mu dokonać syntezy poszczególnych wątków argumentacji. W istocie jedna z najcenniejszych i nietracąca¹ swojej świeżości część wywodu Polanyiego - analiza funkcjonowania instytucji regulujących światową gospodarkę - nierozerwalnie wiąże się z perspektywą, którą zyskał, żyjąc w różnych krajach. Przenosiny z Budapesztu, gdzie się wychował, do Wiednia, następnie do Anglii, aż w końcu do Stanów Zjednoczonych, w połączeniu z głębokim poczuciem moralnej odpowiedzialności sprawiły, że stal się obywatelem świata. Niedługo przed śmiercią napisał do starego przyjaciela: „Moje życie było życiem «światowym», żyłem życiem ’ Por Marguetue Mendrll, Karl Polanyi and Sodalisl Education, w: Humanity, Society. and Ommitmat: On Karl Polanyi, jw., s. 25-42.

¹ Polanyi napisał ją po angielsku - już w dzieciństwie swobodnie posługiwał się tym jeżykiem.

całej ludzkości. (...) Moja praca jest przeznaczona dla Azji, dla Afryki, dla nowych narodów”¹. Pozostając głęboko przywiązany do Węgier. Polanyi zdołał wyjść poza europocentryczną perspektywę i pokazał, w jaki sposób agresywne formy nacjonalizmu były wspierane przez pewne przyjęte na całym święcie regulacje gospodarcze.

Po drugiej wojnie światowej Polanyi wykładał na Columbia Uni-versity w Nowym Jorku, gdzie razem ze swoimi uczniami zajmował się antropologicznymi badaniami nad naturą pieniądza, handlem oraz rynkami w społeczeństwach przedkapitalistycznych. Wraz z Conradem M. Arensbergiem i Harrym W. Pearsonem wydał książkę Trade and Market in the Early Empires. Później uczniowie Polanyiego przygotowali do pośmiertnej publikacji kilka tomów opartych na jego badaniach z tego okresu. Abraham Rotstein brał udział w wydaniu książki Dahomey and the Slave Trade-, George Dalton opracował zbiór publikowanych już wcześniej esejów Polanyiego, w tym fragmentów Wielkiej transformacji zamieszczonych w pracy Pńmitiue, Archaic, and Modem Economies: Essays of Karl Polanyi; z kolei Harry W. Pearson zredagował książkę The Lioelihood of Man, opartą na sporządzanych przez Polanyiego notatkach do wykładów na Columbia University².

Główne tezy Polanyiego

Wielka transformacja składa się z trzech części. Części pierwsza i trzecia koncentrują się na bezpośrednich przyczynach pierwszej wojny światowej, Wielkiego Kryzysu, narodzin faszyzmu w Europie kontynentalnej, Nowego Ładu w Stanach Zjednoczonych oraz pierwszego planu pięcioletniego w Związku Radzieckim. W tych wstępnych i końcowych rozdziałach badacz stawia pytanie: dlaczego długotrwały okres względnego pokoju i dobrobytu w Europie, trwający od 1815 do

XXIII

1

   List do Be de Waarda, z 6 stycznia 1958 roku, cyt. za: Ilona Duczynska-Polanyj.

/ First Met Karl Polanyi in 1920.... w. Karl Polanyi in Vienna. jw., s. 313, 302-315.

2

   Trade and Market in the Early Empires: Economies in Histoiy and Theory, pod red. Karla Polanyiego, Conrada M. Arcnsbcrga I Harry'ego W. flearsona. Fret* Press, Glencoe, Ul..

1957; Karl Polanyi, Dahomey and the Slave Trade: An Analysis pf an Archaic Economy, Univcrsity of Washington, Seattle 1966; Primitive, Archaic, and Modem Economies: Essays ofKarl Polanyi, pod. red. George’a Daltona, Beacon Press, Boston 1968; przedruk 1971; oraz The Livelihood of Man, pod red. Harry ego W. flearsona, Academic Press, New York 1977.