img045 (42)

w nich metod jest obserwacja zachowania się. W badaniach eksperymentalnych obserwacje przeprowadzamy zarówno w czasie trwania eksperymentu, jak też przed rozpoczęciem go oraz po jego zakończeniu. Podczas trwania eksperymentu obserwujemy badane czynności, aby je dokładniej opisać, dokonać ich analizy, zarejestrować zachodzące w nich zmiany. Obserwacje dokonywane przed rozpoczęciem eksperymentu umożliwiają poznanie zachowania się członków grupy eksperymentalnej i kontrolnej oraz określenie ich właściwości psychicznych. Po zakończeniu eksperymentu ponownie przeprowadzamy obserwacje, by sformułować wnioski dotyczące wpływu warunków eksperymentu na zachowanie się badanych grup.

8. Obserwacje kliniczne

Jako jedna z metod badań psychologicznych bywa wymieniana metoda kliniczna. Jest ona stosowana przy dokonywaniu analizy przypadków niedostosowania społecznego, niepowodzeń szkolnych, zaburzeń nerwowych i umysłowych dzieci i młodzieży.

Metoda kliniczna stanowi’ zespół różnych technik badawczych. Wyjątkowo ważną rolę odgrywa w niej wywiad psychologiczny. Przy sporządzaniu analizy przypadku uwzględniamy również dane zawarte w dokumentacji, uzyskane na podstawie obserwacji spontanicznego zachowania się oraz badań psychometrycżnych.

Wywiad dostarcza szeregu informacji zawartych w treści wypowiedzi rozmówcy uzupełnianych obserwacją jego wyglądu zewnętrznego oraz zachowania się w czasie trwania wywiadu. Ze względu na ich rolę w badaniach klinicznych określa się je mianem obserwacji klinicznych. Dokonuje ich lekarz lub psycholog podczas wywiadu z chorym, obserwując przy tym jego zachowanie się.

Obserwacje .kliniczne są przeprowadzane nie tylko w praktyce klinicznej, lecz też w działalności wychowawczej. Nauczyciel, wychowawca, opiekun dziecka ma wiele okazji do rozmów z nim w różnych sytuacjach życiowych, uwzględniając przy tym nie tylko treść wypowiedzi, lecz także jego wygląd zewnętrzny i zachowanie się.

Chcąc dokonywać obserwacji klinicznych trzeba przede wszystkim dobrze opanować technikę prowadzenia -wywiadu. Do podstawowych warunków powodzenia wywiadu należy odpowiednie przygotowanie planu rozmowy, umiejętne kierowanie jej przebiegiem, nawiązanie kontaktu psychicznego z rozmówcą, przezwyciężenie występujących u niego zahamowań, właściwe stawianie pytań, pobudzanie rozmówcy do szczerych i obszernych wypówiedzi. Technika wywiadu nie będzie tu dokładnie omawiana, gdyż stanowi to odrębne zagadnienie nie wchodzące w zakres niniejszej pracy.¹ Pragniemy natomiast wyjaśnić, co można zaobserwować w trakcie wywiadu, na co trzeba zwrócić szczególną uwagę obserwując rozmówcę.

Obserwacje kliniczne dotyczą przede wszystkim zachowania się rozmówcy; przeprowadzając tego rodzaju obserwacje, zwracamy ponadto uwagę na pewne cechy.jego wyglądu zewnętrznego. Obserwacje kliniczne stwarzają bardzo korzystne warunki poznania zarówno wyglądu zewnętrznego, jak też zachowania się rozmówcy. Obserwacje swobodnego zachowania się są zazwyczaj dokonywane „na odległość”. Prowadzący obserwacje nie kontaktując się bezpośrednio z obserwowaną jednostką nie może dokładnie zarejestrować treści jej wypowiedzi. Nie jest on w stanie dostrzec szeregu drobnych, trudno zauważalnych, lecz symptomatycznych nieraz szczegółów występujących w wyglądzie zewnętrznym, ubiorze, tonie głosu, zachowaniu się. Znacznie większe możliwości istnieją przy przeprowadzaniu obserwacji klinicznych, gdyż wywiad stwarza okazję zarówno do nawiązania bezpośredniego kontaktu z rozmówcą, jak też wywołania u niego pożądanych reakcji.

Uwzględniając w trakcie obserwacji klinicznych pewne cechy wyglądu zewnętrznego, należy wskazać na możliwości popełnienia błędów będących następstwem oparcia się na założeniach fizjognomiki lub konstytucjonalizmu. Fizjognomika zmierza do określenia psychiki człowieka na podstawie rysów i budowy twarzy. Układ poszczególnych mięśni twarzy, występujące na niej zmarszczki i fałdy, kształt i wielkość nosa, ust, uszu, wysokość i szerokość czoła, kolor oczu, kształt i wielkość brwi, mają świadczyć o posiadaniu przez ich nosiciela określonych cech psychicznych. Tak na przykład zdaniem fizjognomików zaostrzony nos wskazuje na gwałtowny charakter; szeroki, gruby nos świadczy o skłonności do lenistwa; małe wargi znamionują krasomówstwo, niezgodność, zamiłowanie do porządku i czystości; usta zaciśnięte świadczą o zawziętości i mściwości; oczy czarne oznaczają impulsywność, uczuciowość, porywczość; oczy szare posiadają osoby wyrachowane, skryte, opanowane; wysokie czoło cechuje osoby o dużej inteligencji.

Konstytucjonalizm zmierza natomiast do określenia właściwości psychiki człowieka na podstawie budowy jego ciała. Istnieje kilka typologii opierających się na założeniach konstytucjonalizmu. Do bardziej znanych

89

1

Dokładniejsze omówienie techniki przeprowadzania wywiadu można znaleźć w pracach: St. Gerstmann: Rozmowa i wywiad >v psychologii. Warszawa 1972, PWN; R. W. Wallen: Psychologia kliniczna. Przekład z jęz. ang. A. Kottas i E. Turska pod red. naukową J. Reykowskiego. Warszawa 1964, PWN; B. Zawadzki: Wstęp do teorii osobowości, jw.; Z. Skórny: Metody badań i diagnostyka psychologiczna, jw.