img086 (11)

O znaczeniu, jakie ma tworzenie się standardów stanu idealnego dla powstania nowych kierunków działania człowieka, będzie mowa w paragrafie następnym. Teraz natomiast zajmiemy się nieco bliżej tym elementem systemu poznawczego, jaki stanowi obraz własnej osoby, odgrywa on bowiem szczególną rolę regulacyjną.

Podstawowym warunkiem powstania u dziecka obrazu własnej osoby (który na pewnym etapie rozwoju można nazwać pojęciem własnego „ja”) jest umiejętność odróżnienia samego siebie od reszty świata. W pierwszych miesiącach życia niemowlę nie potrafi tego dokonać - nie tylko nie zdaje sobie sprawy z istnienia własnego „ja” psychicznego, ale także swoje ciało traktuje podobnie jak inne obiekty znajdujące się w polu percepcji (o czym można przekonać się na przykład obserwując, jak ssie własne palce lub bawi się swoimi rączkami). Odbierając różne bodźce, które pochodzą z jego własnego organizmu, dziecko zaczyna w efekcie integrowania płynących stąd doznań odkrywać swoją fizyczną odrębność. Zdaniem większości autorów ma to miejsce w wieku około 12 miesięcy lub nieco później. Jednym ze stosunkowo łatwo obserwowalnych przejawów tego osiągnięcia rozwojowego jest występowanie charakterystycznych reakcji dziecka na obraz w lustrze, wskazujących, że rozpoznaje go ono jako własne odbicie.

Pojawienie się poczucia własnej odrębnościozna-cza powstanie struktury poznawczej, określanej jako struktura „ja”, wokół której dziecko może integrować wszelkie dotyczące go informacje. Moment ten można uznać za narodziny samowiedzy¹.

Elementarna samowiedza dotyczy jedynie wyglądu zewnętrznego i posiadanych właściwości fizycznych. Z czasem dopiero ulega ona wzbogaceniu charakterystyką psychologiczną, uwzględniającą cechy wewnętrzne. Pozostaje to w zgodzie z prawidłowościami rządzącymi rozwojem percepcji społecznej, o których była mowa w poprzednim rozdziale.

Dla kształtowania się samowiedzy „psychologicznej” szczególnie istotne znaczenie ma uświadomienie sobie przez dziecko własnej podmiotowości, zrozumienie przez nie, że może być sprawcą zmian, celowo wywoływanych w otoczeniu w wyniku własnej aktywności (np. zdobywanie takich czy innych przedmiotów, uzyskiwanie określonych efektów przez manipulację nimi, przywoływanie matki itd.). Pozwala to dziecku zdać sobie sprawę ze swoich życzeń i woli, co stanowi odkrycie własnej odrębności psychicznej. Następuje to w wieku około 3 lat, a przejawia się między innymi w używaniu zaimka ja i wyrażeń typu chcę lub nie chcę, a także w często wówczas występującym wzroście negatywizmu (przeciwstawiania się woli innych).

Poznawanie odrębności własnego „ja” od „nie-ja” jest oczywiście procesem długotrwałym. Już wcześniej zwracano uwagę (mówiąc o rozwoju decentracji interpersonalnej) na trudności, jakie ma dziecko w dostrzeganiu inności własnych i cudzych doznań, potrzeb czy myśli w uświadamianiu sobie odmienności własnego i cudzego punktu widzenia. Innymi słowy w wieku przedszkolnym i młodszym wieku szkolnym charakteryzuje je znaczny stopień egocentryzmu, który zarówno utrudnia rozumienie innych łudzi, jak i upośledza wiedzę o sobie samym.

Wśród zmian, jakim podlega w toku rozwoju samowiedza, można wska-' zać zmiany dotyczące jej składników i struktury, źródeł oraz funkcji, jakie pełni.

Pierwsze składniki samowiedzy mają charakter sądów o charakterze opisowym, konstatujących posiadane właściwości (początkowo związane z wyglądem zewnętrznym, konkretnym działaniem, stanem posiadania itp.).

W dalszej kolejności pojawiają się sądy o charakterze wartościującym, czyli samooceny. Zdolność do formułowania ich kształtuje się u dzieci począwszy od wieku przedszkolnego.

Samoocena jest odzwierciedleniem stosunku człowieka do charakteryzujących go właściwości. Gdy stosunek ten jest pozytywny (człowiek uważa daną cechę za pożądaną), samoocenę określa się jako wysoką, w przeciwnym przypadku mówimy o samoocenie niskiej.

Początkowo samooceny są szczegółowymi sądami dotyczącymi pojedynczych cech czy właściwości zachowania ujawniających się w poszczególnych konkretnych sytuacjach (np.: „Mam ładne włosy”, „Jestem za gruby”, „Dobrze gram w piłkę”). Stopniowo przybierają one postać twierdzeń ogólniejszych, odnoszących się do szerszych zakresów (np.: „Jestem przystojny”, „Jestem sprawny fizycznie”, „Źle sobie radzę w kontaktach z kolegami”). Można też mówić o samoocenie ogólnej, określającej stosunek, jaki człowiek ma do siebie w większości tych zakresów, które uważa za szczególnie ważne.

Samoocena może być w różnym stopniu adekwatna - bardziej lub mniej zgodna z tym, jak rzeczywiście posiadane cechy mają się do standardów

189

1

Por. J. Kozielecki (1986), Psychologiczna teoria samowiedzy, wyd. 2, Warszawa, PWN.