img943 (4)

1

idzie, wyróżniona, możemy się przekonać jedynie przez porównanie badanej jednostki względem innych współwystępujących z nią sylab. Zdaniem R. La-skowskiego (1978: 14) sylaby mogą być wyróżniane w trojaki sposób, dlatego też mówi się o trzech typach akcentu, a mianowicie:

a)    akcencie iloczasowym (kwantytatywnym, rytmicznym) — wyróżnia się sylabę poprzez dłuższe wymawianie jej samogłoskowego ośrodka,

b)    akcencie tonalnym (melodycznym, muzycznym) — sylabę wyróżnia się poprzez podwyższenie tonu samogłoskowego stanowiącego jej ośrodek,

c)    akcencie dynamicznym (ekspiracyjnym, tzw. przycisku) — sylabę wyróżnia się dzięki większej energii artykulacyjnej i intensywności, z jaką J wymawiany jest samogłoskowy ośrodek.

Ze względu na miejsce, jakie w większości wyrazów danego języka zaj«| muje wyróżniana sylaba, mówi się o dwóch typach akcentu. Z jednej stron) wyróżnia się akcent stały — „gdy pada na jedną, określoną sylabę wl wszystkich wyrazach i formach wyrazów” (Laskowski 1978: 14). Można wy^ różnić następujące typy akcentu stałego:

a)    oksytoniczny — pada na ostatnią sylabę, np. w języku francu| skim,

b)    paroksytoniczny — pada na przedostatnią sylabę, np. w języjj ku polskim,

c)    proparoksytoniczny — pada na trzecią sylabę od końca, np we współczesnym języku macedońskim,

d)    inicjalny —pada na pierwszą sylabę, np. w języku czeskim.

Z drugiej strony można wyróżnić akcent swobodny — gdy w wifl

kszości wyrazów danego języka nie pada on na ściśle określoną sylabę. DajJ się zauważyć dwa typy akcentu swobodnego, a mianowicie:

a)    ruchomy — nie jest powiązany ze ściśle określonym morfemer tzn. jego miejsce jest zróżnicowane w formach tego samego wyrazu, np. w jfl zyku rosyjskim, por.:

./ y

[voda] ale [vody]

b)    nieruchomy — związany jest ze ściśle określonym morfemer tzn. zajmuje stałe miejsce w różnych formach tego samego wyrazu, np. w języku angielskim, por.:

-Z

relax

relaxes

relaxing

(zob. Laskowski 1978: 14—15).

5.2. Cechy polskiego akcentu wyrazowego

Mając na uwadze wyżej przedstawioną siatkę pojęć, spróbujmy określić cechy akcentu charakterystycznego dla współczesnej polszczyzny. Niełatwo

ustalić, w jaki sposób wyróżniamy sylaby w polskich tekstach mówionych. M. Dłuska (1947) oraz W. Doroszewski (1952) stoją na stanowisku, że polski akcent ma charakter dynamiczny. Zdaniem tych autorów sylaby wyróżniamy dzięki zwiększeniu energii artykulacyjnej, z jaką wypowiadamy samogłoskowe ośrodki eksponowanych jednostek. W aspekcie artykulacyjnym sylaba akcentowana charakteryzuje się tym, iż wymawiana jest z większą energią (z przyciskiem). W aspekcie akustycznym ma natomiast większą intensywność niż sylaby oceniane jako nie akcentowane.

W. Jassem (1962: 20) zauważył natomiast, „że różnice poziomu intensywności samogłosek w polskim języku nie występują w sposób całkowicie regularny. Na ogół wiążą się one z barwą i intonacją. Pierwsza sylaba wyrazów dwusylabowych miewa poziom intensywności wyższy niżby to wynikało ze związków poziomu z barwą i intonacją oraz zasadą czystego przypadku. Element dynamiczny objawiający się akustycznie wyższym poziomem intensywności mógłby być uznany za akcesoryczną cechę akcentu polskiego”. W. Jassem badał w polszczyźnie relatywne wartości intensywności, długości artykulacji i wysokości tonu podstawowego, biorąc pod uwagę różne warunki kontekstowe. Rezultaty jego badań dowodzą, że najbardziej regularnym czynnikiem akcentotwórczym jest wzrost wysokości tonu podstawowego. Wzmocnienie intensywności i wzdłużenie artykulacji samogłoski akcentowanej dają się również zauważyć, ale mają niewątpliwie mniej icgularny charakter. Oznaczałoby to, że akcent w języku polskim ma charakter tonalny.

I. Sawicka (1995: 177) konstatuje tymczasem, że „w tworzeniu prominien-cji wyrazowej zaangażowane są wszystkie trzy czynniki prozodyczne [tzn. zarówno iloczas, zwiększenie energii artykulacyjnej, jak i podwyższenie tonu podstawowego — M.W.]. Ich wykorzystanie zależy od pozycji akcentu w wyrazie” oraz typu akcentowanego wyrazu. Potwierdzają to następujące wnioski. „Pierwsze sylaby wyrazów wymawiane są z większą intensywnością, która |akby zużywa się W trakcie realizacji, w wygłosie osiągając najniższy poziom. W wyrazach dwusylabowych z akcentem na pierwszej sylabie korelatem fizycznym akcentu jest bez wątpienia intensywność. Na ogół występuje tu także niewielkie wzdłużenie artykulacji. W pozycji przed pauzą, gdy sylaba wygłosowa ulega wyraźnemu wzdłużeniu, intensywność pozostaje jedynym korela-lem akcentu wyrazowego w wyrazach dwusylabowych z akcentem inicjalnym. Wewnątrz frazy w ostatnich sylabach wyrazów nie obserwujemy wzdłużeń. W wyrazach ponaddwusylabowych za korelat akcentu można uznać wysokość Po |tonu podstawowego — M.W.], która jest najczęściej wyższa niż w jednej z sąsiadujących sylab [...]. Zmiana wysokości Fo w funkcji akcentotwórczej konkuruje w tej pozycji ze wzdłużeniem samogłoski. Akcent nieinicjalny polepa więc na zmianie Fo i (lub) wzdłużeniu samogłoski” (Sawicka 1995: 177, /oh. też Dukiewicz 1995: 78—81).