198

198 PROULLMAIYKA PHYSIS. BYTU T KOSMOSU

rzonc jedynie przez atomy i ruch: wszystko więc tłumaczy się w sposób ściśle mechaniczny i konieczny.

Ciekawe, że I.eucyp i Demokryt - jak wiadomo - przeszli do historii jako ci, którzy przyjmują, że świat powstaje “dzięki przypadkowi*, dokładnie wbrew temu, co było nie tylko ich intencją, lecz także rzeczywistą wartością ich dociekań. Z tego pow^rodu warto poświęcić kilka uwag tej kwestii. Dotarła do nas informacja, że Demokryt zwykł był mawiać, że wolałby znaleźć jedno tylko przyczynowe wytłumaczenie jakiegoś zjawiska, aniżeli zawładnąć królestwem Persów¹². Żadne inne świadectwo nie wyjaśnia lepiej niż to myślowej postawy filozofów' z Abdery. Według nich każda rzecz jest dokładnie określonym rezultatem określonej przyczyny: nic się nic dzieje i nic można pomyśleć niczego bez jego przyczyny. 'l ak więc wszystko się dzieje z rygorystyczną koniecznością.

Lcucyp, jak informuje Actios przytaczając jedyny fragment filozofa, jaki do nas dotarł w postaci dosłownej, wyraźnie głosił powszechną konieczność:

„Wszystko jest według Leucypa wytw^rorem konieczności, którą jest przeznaczenie. Mówi on bowiem w swym dziele O rozumie: «Nic nie powstaje bez przyczyny, lecz wszystko z jakiejś racji i wskutek konieczności*”¹³.

I to samo utrzymywał Demokryt, jak informuje Diogenes Laer-tios:

„Wszystko dzieje się w^rskutek konieczności, bo ruch wirowy jest przyczyną wszelkiego powstawania rzeczy; to nazywa on koniecznością”¹⁴.

Zaś natura konieczności polegała według Demokryta stosownie do lego, co przekazuje Aelios - na

„(...) oporze, na ruchu i na uderzeniach materii"¹⁵.

^1? Por. Dicls-Kranz. 68 B 118.

Dicls-Kranz, 67 B 2; K. Leśniak.

^M Diogenes Laertios, IX, 45 (= Diels-Kranz. 68 A 1): W. Olszewski. B. Kupis.

¹⁵ Dicls-Kranz, 68 A 66; K. 1-cśniak

Dlaczego zatem sądzono, że Demokryt «uznaje świat za dzieło przvpadku»? Przypadek w tym kontekście nie oznacza przeciwieństwa przyczyny w ogóle, ale przeciwieństwo szczególnego rodzaju przyczyny albo jeszcze lepiej - przeciwieństwo jednej z czterech przyczyn, jakie wyróżni Arystoteles, to znaczy przeciwieństwo przyczyny celowej. Sąd ten stwierdza więc nic to, że filozofowie z Abdery zaprzeczali, iż świat ma przyczyny, a jedynie to, że ma przyczyny celowe. Oczywiste jest. że sąd taki zakłada późniejsze zdobycze platońskie i arystotelesowskie.

Wyjaśnienie to pozwala nam powiedzić jeszcze coś innego. Alo-miści nie zaprzeczali działania przyczyny celowej, poniew^faż nie została ona jeszcze odkryta i uwyraźniona. Owszem, współczesny Leucypowi Anaksagoras dostrzegł problem przyczyny porządku, ale nie uświadomił go w sposób wystarczająco krytyczny. Tak więc nie można było jeszcze świadomie negować przyczyny celowej, ponieważ nic stała się ona jeszcze uwyraźnionym przedmiotem dociekań. Zresztą jasne i ścisłe wnioskowanie systemu atomistycznego właśnie dzięki próbie wyjaśnienia wszystkiego jedynie za pomocą tych dwóch zasad (atomów i ruchu) pozwoliło wyraźnie dostrzec to. czego tym zasadom brakowało. Zobaczono mianowicie wyraźnie, że nic było strukturalnie możliwe, aby z chaosu atomów i z chaotycznego ruchu powstał kosmos, jeżeli nie przyjmowało się także czegoś rozumnego i rozumu. Odkrycie tego będzie zasługą Platona. Pewne jest jednak, że Platon mógł z taką ścisłością stwierdzić konieczność przyczyny celowej właśnie dlatego, że mógł skorzystać z radykalnie upraszczającego doświadczenia swego przeciwnika Demokryta.

3. Człowiek, dusza, to, co boskie

Tak jak każda postać mechanicyzmu, tak samo też myśl atomi-styczna ujawnia swe braki zwłaszcza przy tłumaczeniu organizmów, a w szczególności człowieka, jego życia i poznania. Ciało ludzkie, tak jak wszystko inne. powstało z połączenia atomów. Oczywiście w taki sam sposób powstała także dusza. Dusza, która daje ciału życie.