img023 (7)

46

człowieka' Kategorie klasyczne są zatem kategoriami nauki, kategorie prototypowe zaś — kategoriami potocznej wiedzy o świecie. W języku naturalnym także występują oczywiście zarówno pierwsze, jak i drugie. Pojęcia naukowe są definiowalne wyłącznie w kategoriach metafizycznych (por. np. definicję kategorii „kwark”). Wiele kategorii dopuszcza oba rodzaje definicji (por. np. naukową i potoczną definicję „próżni”). Inne wreszcie definiowalne są wyłącznie w terminach wiedzy potocznej (por. np. definicję kategorii „dom”).

4.3. KATEGORIA RADIALNA I MODEL SIECIOWY

W badaniach nad związkami między kategoriami poznawczymi i językiem zasady kategoryzacji przez prototyp doprowadziły do powstania dwóch koncepcji teoretycznych dotyczących związku struktur pojęciowych z językiem: modelu kategorii radialnej (ang. radial category) oraz modelu sieciowego (ang. network model). Pierwszy rozwinął się z badań nad metaforą i me-tonimią w języku naturalnym prowadzonych przez Geor-ge’a Lakoffa i jego współpracowników, drugi zaś — z językoznawczej myśli teoretycznej Ronalda Langacke-ra. Oba modele okazały się niezwykle płodne dla rozwoju teorii gramatyki kognitywnej¹.

Wypracowana dla wyjaśnienia zasady powstawania metafory, kategoria radialna w ujęciu Lakoffa jest kategorią złożoną z elementów centralnych (prototypowych) i peryferyjnych (nieprototypowych). Weźmy jako przykład takiej kategorii przedstawioną poniżej graficzną reprezentację kilku z podawanych w słownikach odmiennych znaczeń polskiego leksemu klucz.

sposób zamknięcia dostępu do czegoś

\

\

\ (KLUCZ)

narzędzie		narzędzie do		narzędzie
do nakręcania	«-----7	zamykania / otwierania	----->	do otwierania
mechanizmów	/	zamków / kłódek		(konserw)

W \ \

środek dostępu do czegoś

narzędzie do przykręcania/ odkręcania śrub

\

\

\

\

\

objaśniający

komentarz

\

zbiór zasad określających procedurę

Rys. 1

Elementem centralnym kategorii jest element zaznaczony grubą ramką: „narzędzie służące do zamykania i otwierania zamków i kłódek”. Jest to znaczenie odpowiadające prototypowemu (dziś) rozumieniu polskiego leksemu klucz, czyli „podstawowe” w sensie słownikowym. Zauważmy, że takie znaczenie jest niedookreślone (schematyczne) — np. co do wielkości, szczegółów kształtu, materiału, z którego przedmiot jest zrobiony itp. W celu uszczegółowienia (ang. elabo-ration, instantiation) schematuTsłówmkTha ogół podaje dodatkowe informacje, np. „K. od biurka, szafy, szuflady, mieszkania”².

1

Na temat kategorii radialnej, patrz Lakoff 1987, rozdz. 6; o modelu sieciowym pisze Langacker (1987: 162 nn.).

2

Słownik języka polskiego (1978), hasło „klucz”.