IMG 05

ideowych i artystycznych, które wynikaj, z postawy światooo-lit pisarza, z jego stosunku do życia i do zadań literatury ł*»g**towej Obraz literacki rozpatrywany od strony jego związków z rzeczy wisfością tna zawsze charakter interpretacyjny i wartościując Pisarz może wobec ukazywanych zjawisk zajmować stanowisko krytyczne bądź aprobujące, może także tworzyć sugestię postawy obiektywi-stycznej. Stosunek pisarza do świata przedstawionego wyraża się nie tylko w tych elementach, które są w obrazie zaprezentowane, ale również w fakcie pominięcia czy zlekceważenia pewnych elementów.

Dążność do wartościowania i oceny z określonych pozycji kulturalnych, społecznych i światopoglądowych zbliża literaturę do ideologii, a różni ją od nauki, która zmierza do precyzyjnego i obiektywnego opisu rzeczywistości. Utwór literacki jest zawsze świadectwem aktywnej postawy twórcy wobec poznawanego świata. Można wprawdzie powiedzieć, ze czynny stosunek do badanej rzeczywistością występuje również w nauce, która posługując się pewnymi kategoriami i narzędziami poznawczymi, w swoisty sposób „preparuje” przedmiot badania, zajmuje się „typami idealnymi” zjawisk, a nie samymi zjawiskami lt jednakże wszystkie te zabiegi w konsekwencji prowadzą do opisania przedmiotów rzeczywistych i zachodzących między nimi stosun w. Natomiast utwór literacki kształtuje wyobrażeniowy ekwiwalent pozna wanej rzeczywistości zewnętrznej lub psychicznej, tworzy układ zastępczy, który jest fikcją literacką, porządkiem złożonym z elementów rzeczywistych, lecz wedle nowej hierarchii, światem „zmyślonym . Dichtmg md Wttbrbeit, zmyślenie i prawda — to dwa ściśle złączone ze sobą przekroje obrazu literackiego. Drugi odpowiada elementom świata przedstawionego, jego budulcowi, pierwszy — konstrukcji tego budulca.

Rzadko, i to niemal wyłącznie w gatunkach granicznych, takich jak reportaż czy biografia zbeletryzowana, utwór literacki przedstawia całkowicie autentycznych bohaterów, konkretne fakty i zdarzenia, zachodzące w określonym — z życiowego punktu widzenia — miejscu i czasie. Zresztą nawet reportaż, biografia literacka czy tzw. powieść ■ z kluczem (roman d clef) też powstają w wyniku selekcji całej masy faktów i zdarzeń, dokonywanej przez pisarza zgodnie z jakimś jego porządkującym zamierzeniem twórczym, a więc i tu elementy fikcyjne odgrywają rolę, choć mniejszą niż gdzie indziej. Fikcyjny świat przedstawiony utworu literackiego jest konstrukcją przetwarzającą materiał empirycz^

?- ch obserwacji, przekształcającą realne ustosunkowania między zjawiskami interesującymi pisarza.

Stopień tego przetworzenia może być bardzo różny i zalezy od tendencji rozmaitych kierunków literackich i poetyk. Naturalizm (albo weryzm, bo i tego terminu można użyć) zmierzał do stwarzania daleko idących pozorów autentyczności świata fikcyjnego. Inny charakter miały dążenia realizmu. Pisarze realiści usiłowali budować w swoich powieściach taki świat fikcyjny, który zachowując podstawowe cechy i stosunki właściwe rzeczywistości praktycznej, a więc naturalne związki przyczynowe, czasowe, przestrzenne itd., byłby równocześnie podporządkowany swoistym prawom artystycznego uogólnienia i zachowywał równowagę „prawdy” i „zmyślenia”. Jeszcze inne tendencje reprezentują tacy pisarze, jak np. Franz Kafka (autor Procesu i Zamku) czy Bruno Schulz (autor Sklepów cynamonowych i Sanatorium pod klepsydrą), którzy z elementów potraktowanych realistycznie budują w świecie przedstawionym zupełnie nowe układy, konstruują jak gdyby nową rzeczywistość. Można powiedzieć, że fikcja ta ma charakter kreacyjny¹, przy czym każdorazowo jest on następstwem pewnej określonej postawy filozoficznej i artystycznej. Jeszcze inaczej wygląda to w utworach fantastycznych, np. w baśni, gdzie w świecie fikcyjnym zostają zburzone rzeczywiste zależności, takie jak realny stosunek przyczynowo-skutkowy, jak następstwo czasowe, gdzie ulega całkowitemu zawieszeniu zasada prawdopodobieństwa, zarówno w zakresie możliwości pojawiania się takich czy innych stanów rzeczy lub zdarzeń, jak też sposobu ich wiązania i szeregowania.

Porządek fikcji literackiej stanowi niezależnie od okoliczności wypadkową trzech — niekiedy wzajem skłóconych — typów reguł konstrukcyjnych: 1) zasady prawdy lub prawdopodobieństwa (lub: nieprawdy i nieprawdopodobieństwa) odpowiadającej mniej lub bardziej doświadczeniom poznawczym czytelników, tym doświadczeniom, które pisarz musi brać w rachubę, jeśli chce nawiązać efektywny dialog z odbiorcą; 2) reguł wynikających z przyjętej przez autora koncepcji światopoglądowej (filozoficznej, etycznej, historiozoficznej itp.), która narzuca określoną metodę porządkowania świata przedstawionego;

j T_crmin ten, mający zabarwienie nieco metaforyczne, stosowany jest przez wielu krytyków i teoretyków literatury.

to.