DSCN0785 (3)

WSTĘP

XX

IDO |i|

Piotr, który — jak to wynika z toku akcji i jego stosunku do Michcika — był wyznawca demokratycznych zasad Naczelnika, me wymienią jego nazwiska. W dalszym ciągu owej zwięzłej relacji z najważniejszych wydarzeń życia powie jeszcze tylko: „Na Szczekocińskun placu... skłuły mnie bagnetami Prusaki... Krew mię uszła... Leżałem między trupami” (1,163). Tu znowu — pod Szczekocinami (6 VI 1794 roku) — została stoczona bitwa pomiędzy Wojskami polskimi pod dowództwem Kościuszki a wojskami rosyjskimi i pruskimi. Żeromski — ze względów cenzural-

nych — Rosjan nie wymienia.    ,_i

Na podobnych zasadach występuje w utworze, w tomie drugim w rozdziale Dziwak, Szczepan Trepka, który na skutek nie wyjaśnionych w powieści powodów postradał własny majątek (z aluzji domyślać się można, że uległ on konfiskacie za działalność publiczną) i pracuje w Stokłosach Cedrów. Przedstawia go pisarz jako byłego posła, zaciekłego oświeceniowca z wyglądu i poglądów, który — wbrew panującemu dokoła obyczajowi — uczy chłopów, dowodząc, że oświecony i usamodzielniony ekonomicznie chłop-obywatei najskuteczniej bronił będzie polskości przed zagładą ze strony zaborcy. On też, choć sam w praktyce realizuje swoisty program organicznikowski, staje się inspiratorem decyzji młodych, tj. Rafała i Krzysztofa, o zaciągnięciu się do armii. 1 on — wbrew woli ojca Krzysztofa — ekspediuje ich na tę wojnę.

Jego dzieje — jak historia pana Nardzewskiego i Piotra Olbromskiego. a po ęzęśa także i niegdysiejsze sprawy księcia Gintułta - petnią w gowieści rolę „przedakcji” w stosunku do wydarzeń rozgrywających się w powieści. Ukazują one — tak jak i opowiedziane w utworze dzieje Legionów Dąbrowskiego (przez wracającego z wojny żołnierza o kuli) — początki walk Polaków o wolność kraju, tak jak podejmowane one były w latach rozbiorów, od Kordederaejr Barskiej przez Insurekcję Kościuszkowską aż. po Legiony. Stanowią te dzieje żywe dziedzictwo, wśród którego wzrasta główny bohater utworu

— Rafał. Dziedzictwo, które w odpowiednim momencie dziejowym — w czasie wojen Napoleona na terenie Polski — podjęte zostaje przez pokolenie młodych bohaterów powieści — Rafała i Krzysztofa.

z której wyprowadzi następnie pisarz

Zarazem wszystkie te postacie, ich sposoby życia na różnych piętrach struktury społecznej szlacheckiej Polski tworzą panora-

młodych bohaterów na szlaki walk napoleońskich.

Panorama ta pomyślana jest w powieści szeroko i obejmuje całokształt szlacheckiej Polski z przełomu wieków. Zaczyna Żeromski od samego dołu tej struktury, od jej podstawy; od pokazania życia i mentalności jednowioskowych obywateli-szla-chty; więc Nardzewskiego w Wyrwach i ojca Rafała — starego cześnika Olhromslciego — w Tarninach. Obydwaj oni — acz każdy powieściowo inaczej — reprezentują typ przeciętnego szlachcica. wiernego tradygji ojców, zarówno w tym on w tej tradycji. dobre, jak i- złe. Jaskrawo, dobitnie rysuje Żeromski ten typ, zwłaszcza na przykładzie pana Nardzewskiego, który umiał, gdy kraj był w potrzebie, nadstawić głowy i wziąć udział w Konfederacji Barskiej zawiązanej ku obronie ojczyzny przeciw wojskom „gwarantki” — carycy Katarzyny. Ale który jednocześnie nie umie wyrzec się żadnego ze swoich szlacheckich przywilejów i słyszeć nie chće~ó"uóTjvwatelnieniu chłopów. Na przykładzie tych dwu domów, z których wywodzi się główny bohater powieści — Rafał — przedstawia Żeromski styl życia, codzienny obyczaj i sposób myślenia sarmackiej „braci szlachty”. Sposób myślenia zarówno w sprawach ogólnych, publicznych (Nardzewski), jak i obyczajowo-rodzinnych (Olhromslci który wypędza / domu Piptra za demokratyczne traktowanie chłopów). Na przykładzie starego pana Olbromskiego pokazuje Żeromski patriarchalny typ despotycznego trzymania w ryzach żony i dzieci. W dalszym ciągu powieści — dzięki perypetiom fabularnych zawęźleń utworu — czytelnik poznaje (wraz z głównym bohaterem i przez jego doświadczenia) rozmaite, inne środowiska i sposoby życia szlachty