IMG$37 (3)

4. PRZESADNA BIERNOŚĆ I AKTYWNOŚĆ

JAKO PRZEJAWY TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZYCH

Najbardziej przekonująca spośród znanych klasyfikacji symptomów nieprzystosowania społecznego wydaje się dokonana przez D. H. Slotta (1967 i 1968), a spopularyzowana u nas przez J. Konopnickiego (1971). Jest to klasyfikacja, która żywo przypomina dwie pierwsze kategorie (klasy) zarysowanej wcześniej klasyfikacji empirycznej. Spełnia też podstawowe warunki takiego podziału. Polega na wyodrębnieniu dwóch podstawowych kategorii'przejawów trudności wychowawczych ze względu na przesadną bierność lub aktywność w zadhowaniu uczniów trudnych. Tak więc wyróżnia się tu uczniów przesadnie biernych (powściągliwych czy zahamowanych) i nadmiernie aktywnych (agresywnych).

Uczniowie przesadnie bierni lub bierni społecznie (por. Gury-cka A., 1970) są na ogół lękliwi i bojaźliwi, nieśmiali i zamknięci w sobie, bezwolni i apatyczni, a tym samym wyobcowani i osamotnieni; przypominają osobowość asteniczmą, co jest poniekąd oznaką (symptomem) charakteru schizotymicznego (por. Dielman T. E., Cattel R. B., Lapper C., 1971). Uczniowie natomiast nadmiernie aktywni są przeważnie agresywni, nadruch-liwi i impulsywni, niestali w swych sympatiach i antypatiach, niekonsekwentni w swych pragnieniach i dążeniach, posiadają w dużej mierze osobowość steniczną i prawdopodobnie cykloty-miczną.

Klasyfikacja ta pozwala pośrednio na wyróżnienie kategorii uczniów trudnych o osobowości steniczno-astenicznej, tj. uczniów agresywno-lękliwych, impulsywno-lękowych bądź bojaźli-wyćh. Jest to kategoria uczniów nieprzystosowanych społecznie, w których zachowaniu znajdują swe odbicie cechy zarówno nadmiernej bierności, jak i przesadnej lub niewłaściwie ukierunkowanej aktywności. Do tej kategorii nieprzystosowania społecznego można zakwalifikować zwłaszcza tych uczniów, którzy nie dają się zaliczyć jednocześnie do kategorii uczniów przesadnie biernych lub nadmiernie aktywnych. Często bywa i tak, że nadmiar aktywności i związanej z nią agresywności ucznia nie wyklucza

bynajmniej okazywanej przez niego bierności czy zahamowania i odwrotnie — przewaga bierności w zachowaniu nie przekreśla jego aktywności łącznie z agresywnością, co oznacza, iż nie zawsze łatwo odróżnić ucznia biernego od aktywnego czy też — inaczej — ucznia zahamowanego od agresywnego.

Pomimo powyższych zastrzeżeń warto zapoznać się nieco szerzej z charakterystyką uczniów przesadnie biernych i nadmiernie aktywnych (według przyjętej przez J. Konopnickiego nomenklatury) lub uczniów powściągliwych (zahamowanych) i agresywnych (zgodnie z zasygnalizowaną wcześniej klasyfikacją empiryczną w ujęciu N. Haversą).

Głównymi symptomami zachowań uczniów przesadnie biernych (czy zahamowanych) — jak twierdzi m.in. H. C. Quay (1972, s. 11) — są szczególnie przeżywane przez nich stany lękowe. Charakteryzują się one tym, że nie mają adresata, są jakby anonimowe. Uczeń lęka się, nie zdając 9obie dokładnie sprawy, co jest tego powodem.. Odczuwana przez niego lękliwość czyni go podatnym na wszelkiego rodzaju bojaźń, czyli strach przed konkretnymi osobami, zjawiskami, lub przedmiotami, np. strach przed otoczeniem, karą, szkołą, zwierzętami lub ciemnością (por. Ran-schburg J., 1980).

Lękliwość występująca u uczniów przybiera często postać tzw. fobii szkolnej, którą niektórzy psychologowie zaliczają do najbardziej złośliwego typu nerwic dzieciństwa (Goldenberg H. i Goldenberg L._f 1974, s. 151).Tohia szkolna przejawia się we wzmożonej tremie podczas lekcji. Uczeń ogarnięty nią boi się tego, czy rzeczywiście podoła obowiązkom szkolnym,, czy nie stanie się przedmiotem drwiny lub żartów ze strony nauczycieli i swych kolegów z klasy. Fobii szkolnej towarzyszą często skargi ucznia na różne jego dolegliwości natury somatycznej, jak bóle głowy i żołądka (narzekania takie mijają zazwyczaj, gdy dowiaduje się, że nie musi pójść do szkoły). Prawdopodobnie spowodowane jest to rzeczywistym ustąpieniem odczuwanych poprzednio dolegliwości.

Lękliwość w jej skrajnej wersji zwykle pociąga za sobą różne następstwa, które zdecydowanie utrudniają społeczne przystawanie się do warunków życia szkolnego. Przede wszystkim powoduje ona ogólne zahamowanie ucznia, wyrażające się w nie-

27