kupisiewicz dydaktyka ogólna0

122 Dydaktyka ogólna

•    W nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest uczniom znane, do tego, co nowe i nieznane.

Poprawna realizacja tej reguły dydaktycznej nakłada na nauczyciela obowiązek gruntownego poznania zasobów wiedzy wyjściowej, jakimi uczniowie dysponują w chwili przystępowania do realizacji danych zagadnień. Często bowiem okazuje się, że wskutek luk i braków w wiadomościach uprzednio przez uczniów opanowywanych w szkole praca nad nowym tematem jest utrudniona, a nawet niemożliwa.

Tę listę tradycyjnych reguł dydaktycznych, wynikających z zasady przystępności w nauczaniu, uzupełnia się obecnie bardzo ważną regułą:

•    W procesie nauczania - uczenia się należy uwzględniać różnice w tempie pracy i stopniu zaawansowania w nauce poszczególnych uczniów.

Nieprzestrzeganie reguły indywidualizacji treści i tempa uczenia się wywiera szczególnie niekorzystny wpływ na postępy w nauce uczniów słabych, aczkolwiek również uczniom zdolnym uniemożliwia uzyskanie optymalnych wyników, a w efekcie hamuje ich pełny rozwój.

Łatwo zauważyć, że scharakteryzowane reguły dydaktyczne niejednokrotnie krzyżują się ze sobą. To samo można powiedzieć o poszczególnych zasadach. Z kolei fałdem jest, że zasady te - wraz z wynikającymi z nich regułami - akcentują pewne swoiste dla procesu nauczania - uczenia się aspekty. Z tego względu omawiamy je tutaj oddzielnie, nie pretendując jednak do wyczerpania pełnego rejestru reguł dydaktycznych, lecz ogniskując uwagę jedynie na najważniejszych.

5. Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania - uczenia się

Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania - uczenia się nie ma wprawdzie tak długiego rodowodu historycznego jak zasada poglądowości czy przystępności, niemniej jednak należy do najważniejszych norm dydaktycznego postępowania nauczyciela.

Właściwa realizacja tej zasady zależy od tego, jaką rolę wyznacza się nauczycielowi w pracy dydaktyczno-wychowawczej. Jeśli traktuje się nauczyciela, jak np. w szkole tradycyjnej, jako „centralną postać” w procesie nauczania, a od uczniów wymaga się głównie, aby uważali i „siedzieli cicho” na lekcji oraz uczyli się na pamięć zadanego materiału w domu, to siłą rzeczy nie stwarza się warunków sprzyjających skutecznemu przestrzeganiu zasady świadomego i aktywnego opanowywania wiedzy przez dzieci i młodzież. Eksponując z kolei progresywistyczny postulat maksymalnego ograniczenia aktywności nauczyciela na lekcji na rzecz inicjowania i samodzielnego wykonywania przez uczniów różnorakich zadań, planów, projektów, pozbawia się go kierowniczej funkcji w procesie nauczania - uczenia się, co także utrudnia realizację omawianej zasady.

Ogólnie możemy powiedzieć, że ani herbartyzm, ani progresywizm nie stwarzały warunków sprzyjających właściwej realizacji zasady świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania - uczenia się. Pierwszy z tych systemów pozbawiał uczniów inicjatywy, zmuszał ich do myślenia „za nauczycielem”, narzucał im gotowe już wzory i sposoby postępowania, hamując wskutek tego ich aktywność i samodzielność. Drugi zaś system zapewniał wprawdzie uczniom wiele swobody i samodzielności zarówno pod względem doboru, jak i sposobów opracowywania poszczególnych zagadnień, usuwał ich jednak poza zasięg umiejętnego kierownictwa, zmuszał do zbyt częstego uczenia się metodą prób i błędów, co w konsekwencji utrudniało im opanowanie podstaw usystematyzowanej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice i kulturze.

O wiele korzystniejsze warunki dla realizacji omawianej zasady stwarza współczesny system dydaktyczny. Uznając konieczność właśnie aktywnego i świadomego udziału uczniów w procesie nauczania - uczenia się, Madzie on równocześnie nacisk na odpowiednie ukierunkowanie tej aktywności, jej wykorzystanie do urzeczywistnienia zawartych w programach celów i zadań kształcenia, uwzględniających zarówno potrzeby społeczne, jak i potrzeby indywidualne każdego ucznia. Właściwy jednak użytek z tej aktywności może zapewnić tylko nauczyciel umiejętnie kierujący działalnością poznawczą uczniów. Musi on przy tym pamiętać, że czynności poznawcze uczniów wtedy są samodzielne i wyzwalają ich aktywność, gdy rzeczywiście wykonują je oni sami, a ponadto, gdy nie są to czynności nawykowe i mechaniczne, lecz nowe dla uczniów, organizowane świadomie i celowo (por. Sośnicki, 1963, s. 81-84).

Również z zasady świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania - uczenia się wynika wiele szczegółowych reguł dydaktycznych, spośród których na szczególną uwagę zasługują następujące:

• Nauczyciel powinien starać się poznać indywidualne zainteresowania uczniów i rozwijać je w taki sposób, aby coraz bardziej uwzględniały obiektywne potrzeby społeczeństwa.

Skuteczną realizację tej reguły umożliwia przede wszystkim uświadomienie uczniom zarówno ogólnych, jak i szczegółowych celów i zadań nauczania - uczenia się. W wyniku racjonalnej pracy nauczyciela w tym właśnie zakresie kształtują się u uczniów wartościowe motywy uczenia się, będące koniecznym warunkiem jego skuteczności. Dopiero uzyskawszy możliwie pełną znajomość aktualnych zainteresowali oraz motywów uczenia się dzieci i młodzieży, nauczyciel może przystąpić do pracy nad odpowiednim, a więc zgodnym z celami wychowania i nauczania ukierunkowaniem tych zainteresowań i motywów. W wyniku owej pracy uczniowie uznają cele programowe niejako za własne i starają się je osiągać.

Należy podkreślić, że w niższych klasach szkoły podstawkowej duży wpływ na kształtowanie u uczniów odpowiednich motywów uczenia się Wywierają takie czynniki, jak urozmaicony tok lekcji, stosowane pomoce naukowe, chęć otrzymania pochwały, obawia przed karą itp.. natomiast w wyższych klasach tej szkoły oraz w szkole średniej przeważają czynniki perspektywiczne i społeczne, a mianowicie użyteczność zdobywanej