Obraz36 (4)

Ziemiańskie opozycje

Zakończenie cytatu, owa wzmianka o młodzieży przyzwyczajonej do mierności, przywodzi na pamięć inny jeszcze urywek z utworu Kochanowskiego: strofę o „niedorosłych wnukach" (w. 53-56). W epodzie „Beatus ille” Horacego dzieci występują tylko jako przedmiot troski „dobrej żony”, na równi z resztą dobytku. Natomiast w Georgikach oprócz wspomnianego miejsca pojawiają się jeszcze raz, i to znów w kontekście pochwały mo-ralnych wartości życia wiejskiego: „Tymczasem, w domu słodkie dziatki garną się do pieszczot, czysty dom strzeże uczciwości..,” Wydaje się, ze zroaei tego motywu, niezwykle istotnego dla wymowy pieśni Panny XII, bo ukazującego ideały ziemiańskie w ich funkcji wychowawczej, szukać trzeba u Wergiliusza.

Z powyższych wywodów wynika, że traktowanie pieśni „Wsi spokojna, wsi wesoła” jako parafrazy epodu Horacego, bez uwzględnienia elementów wergiliańskich, jest daleko idącym uproszczeniem.³⁴ Mistrz czarnoleski w wielu swych dziełach ukazuje się czytelnikom jako poeta' doctus, zaś pieśń Panny XII jest pod tym względem prawdziwym majstersztykiem: połączenia różnych inspiracji antycznych dokonano tu tak harmonijnie, że rozdzielenie ich przychodzi z niejakim trudem, w kilku miejscach jest wręcz niemożliwe.

Poeci ziemiańscy XVI i XVII w. czerpali obficie ze spuścizny czarnoleskiej; najczęściej źródłem tych parafraz, zapożyczeń czy wręcz cytatów była dla nich właśnie pieśń Panny XII. Była to popularność nie tyle epodu „Beatus ille” w polskim opracowaniu, co pewnej całości samoistnej, powstałej z połączenia elementów horacjańskich z wergiliańskimi. Właśnie jako autor tej syntezy Kochanowski stał się prawodawcą polskiej poezji ziemiańskiej,

ZIEMIAŃSKIE OPOZYCJE

Po ukazaniu społeczno-ekonomicznego podłoża, na którym rozwinęła się poezja ziemiańska, a także jej najważniejszych wzorców ideowych i literackich, przejdziemy teraz do bardziej szczegółowego przedstawienia topiki owej poezji. Jak już wspomniano, obraz, który dzięki temu powstanie, będzie zasadniczo statyczny, braknie w nim wyraźnie zarysowujących się procesów rozwojowych. Powodów można by wskazać kilka; zapewne nie ostatnim byłoby — naturalne u historyka literatury — pragnienie wyraźnego określenia kryteriów, które konstytuują badany nurt,

34 Zob. np. W. Wałecki, Horacjański epod „Beatus ille* w literaturze staropolskiej (szkic zagadnienia), „Meander” XXVII, 1972, s. 331-332.

41