CIMG3371

106 ALEKSANDRA WITKOWSKA OSU

mie cytatu ze wzmianką o jego proweniencji bądź też pozbawionego jej całkowicie. W pierwszym wypadku:

a) albo redaktor zapiski podaje wprost księgę Pisma św., skąd pochodzi przejątek: „Liberasti me de multis tribulacionibus, que circumde-derunt me — ecclesiasticus, unde et in psalmo” ³⁸⁹ i wówczas identyfikacja wersetu nie sprawia większych trudności ³⁸⁰;

b) albo użyty zwrot ,.ut dicit apostolus" wskazuje na zaczerpnięcie owego: ..Licet autem non fidelibus. sąd infidelibus [...] data sunt signa ³⁸¹ z listów Pawiowych;

c) albo cytat, np. „Foras eiciat mundanum principem", poprzedza uwaga, że nad opętanym czytano: „[...] evangelium et passiones sancto-rum [...] in Latino” ³⁸² wskazująca jego pochodzenie.

Do przejątków biblijnych pozbawionych jakichkolwiek wzmianek pro-weniencyjnych należą wszystkie trzy cytaty wzmiankowane w Miracula Jacka ³⁸³. Pomocą w ich identyfikacji jest w pewnym sensie kontekst, w jakim zostały umieszczone w zapisce. We wszystkich trzech wypadkach stanowią fragment śpiewu widzianego w wizji pochodu świętych i błogosławionych w niebie. Nietrudno zatem widzieć w nich wersety psalmów przeznaczonych do liturgicznych śpiewów procesjonalnych.

Wspomniane wyżej przejątki biblijne nie mają w Miracula charakteru ozdobników stylistycznych, lecz najwyraźniej tworzą jedną rzeczową z narracją zapiski. Dopiero metafora biblijna, topos oparty o wątek biblijny wystąpią w opowiadaniu w ramach retorycznej oprawy języka i stylu.

3. COLORES RHETORICI

Wartość formy językowej i stylistycznej małopolskich zapisek de mi-raculis tkwi w fakcie odzwierciedlenia w nich nowego, realistycznego nurtu literackiego XIII w. odpowiadającego w sposób szczególny hagiografii w ogóle z racji jej funkcji społecznych³*⁴. Przeznaczona dla szerokich rzesz odbiorców — ludzi prostych, nie obeznanych z kunsztem słowa — chcąc kształtować ich mentalność musiała trafiać artystycznym

H Miracula s. Kyngae XIX: „ecclesiasticus, unde et in psalmo".

“ Tekst zaczerpnięty z Eklezjastyka LI. 3-11 i psalmu XXX, 5.

B Vłto motor III 54. Podobnie zaznaczono zapożyczenie od psalmisty wersetu: „homtnes et iumenta salvabis, Domlne" (tamże III 50).

I Miracula s. Kyngae XVI.

S Vita i. lacchonis XV: „Lux perpetua lucebit sanctis tuis Domine"; tamże XVI: „Ibo mlhi ad roontem mirrę et ad colles Libani"; tamże XLVII: „In dvitate Domini clare sonant iugłter organa aanctorum".

W Kiirbisówna. Bęc,: Jakub de Voraglne. Złota legenda ... s. 188.

wyrazem swej treści przede wszystkim do wyobraźni żywej i w dużej mierze prymitywnej ¹ ²•³.

Stąd i Miracula we wtórnej swej przeróbce zachowają na ogół jeżyk prosty, potoczysty, codzienny, łacinę mówioną, o jednostajnej składni, wyrażenia niewyszukane, trafiające w sedno. Istotne impulsy stylistyczne pochodziły niewątpliwie z żywej rzeczywistości, a nierzadko ze strony kaznodziejstwa, na którego usługach pozostawało miraculum niejednokrotnie w formie tak nieodłącznego od średniowiecznej homilii „exem-plum”. Zresztą, niejednokrotnie kaznodzieja i redaktor zbioru cudów byli tą samą osobą ³⁰⁰.

Forma językowa literackich wersji Miracula wyrastała zatem z aktual-nej rzeczy w istości inspirowanej zapotrzebowaniami ówczesnego duszpasterstwa, obejmującego już wówczas swym wpływem maluczkich. Men-dykancka proweniencja małopolskich Miracula wydaje się korelować z faktem, podkreślanym często w literaturze, ważkiej roli zakonów żebraczych w procesie recepcji chrześcijaństwa w masach ludowych na terenie Małopolski w XIII stuleciu ^M7.

Jednakże nie można zapominać o impresjach stylistycznych płynących z ówczesnych kierunków literackich, o wpływie owej „ara dictandi". obowiązującej na różny sposób w ramach poszczególnych gatunków literackich — a więc także w wielorakich formach twórczości hagiograficz-nej ²⁶⁸.

Zwrócono już w historiografii uwagę, iż datujący się od XI w. n wy rozwój teorii zasad poprawnego pisania wywarł niemały wpływ także na artystyczną formę naszych źródeł hagiograficznych. Istnienie już w XII w. w Polsce podręczników stylistycznych zachodnioeuropejskich nie ulega dziś wątpliwości ⁴.

Oczywiście, teoria omatus inaczej była stosowana w wypadku Vita świętego, a inaczej w wypadku zbioru jego Miracula ²^ro. Jak wiadomo, w retoryce średniowiecznej ustalił się podwójny styl: omatus faciłis i ornatus difficilis. Posługiwanie się nimi regulowało samo przez się moż-

**• Plezia. Wstęp do .Złotej legendy" ... s. XLVI—XI .VII

** Por. Harmening, Frankische MtrakelbUcher ... s. 61.

^n: Kloczowski. Zakony w średniowiecznym Kościele polskim ... s. 1500 nn.

*ⁿ Por. E. R, Curtius. Europaische Literatur und Lateinisches Mittelalter. Aufl. 2. Bern 1954 s. 85 n.: H. Delehaye. Lee Lśgendet hagioęraphIgues. Ed. 4. Bnucelles 1955 s. 62 n.; Kloos, jw. s. 58 nn.; Witkowska, jw. s. 71 nn.

Przykładem tego typu podręczników by! znany u nas Dictaminum radU

Alberyka z Monte Cassino (t 1088) (por. K. Maleczyński. O formularzach u> Polsce w XIII w. „Rocznik Zakładu Naród. im. Ossolińskich" 3 (1²48) e. 188 n.)

^m Por. Kloos, jw. s. 38-41.