CIMG3333

30 ALEKSANDRA WITKOWSKA OSU

Tysiące sprawozdań, których tematem pozostaje pomoc nadprzyrodzona, sięgają swymi początkami daleko poza wieki średnie i okres starożytności chrześcijańskiej, znajdując swych prekursorów w antycznych zbiorach cudów ¹ ². Ta sama instytucja „peregrinatio religiosa” leżała u podstaw jednych i drugioh Miracula⁵.

Najstarsze przedchrześcijańskie zapisy cudów, sporządzone w drugiej połowie IV w. na kamiennych stelach przy świątyni Asklepiosa w Epi-dauros i im podobne, stały się wzorem dla wszystkich zbiorów antycznych ⁶. Te z kolei wywarły swój wpływ na najdawniejsze Miracula chrześcijańskie. powstałe w ciągu IV—VII w. w Kościele wschodnim ⁷. W znacznej mierze są to zbiory anonimowe — odznaczające się dużą dozą naiwnej ludowej fantazji, licznymi wątkami anegdotycznymi czy wręcz humorystycznymi, przesycone elementami pogańskimi, niekiedy wyraźnie magicznymi.

Kontrastują z nimi zbiory Miracula redagowane od V w. na Zachodzie. Inicjatywa sporządzenia owych Libelli, pochodząca od św. Augustyna, a zrealizowana w latach 415—426 — w czasie jegó rządów biskupich w Hipponie — wyraźnie akcentowała moment wiarogodności zeznań, ważny dla apologetycznej funkcji miracula. Z terenu Afryki prokonsular-nej wyszedł także drugi najstarszy zbiór — Libri duo de miraculis s. Ste-phani Protomartyris — pióra Ewodiusza, biskupa z Uzalis | Kontynuatorów znalazł Augustyn w Grzegorzu Wielkim, a przede wszystkim w Grzegorzu z Tours. Można śmiało twierdzić, że jego Libri octo miracu-lorum dają dynamiczny początek rozwoju wielorakich form zapisek Miracula, jaki daje się zaobserwować w ciągu całego średniowiecza ®.

Obok relacji o cudach, mniej lub bardziej legendarnych, spełniających często rolę typowego dla Vita czy Passio exemplum a więc przykładu budującego, użytecznego głównie w homiletyce, średniowieczne rękopisy hagiograficzne pozwalają poznać także inne rodzaje zapisów cudów ^,ł. Są to albo oddzielne, samoistne zbiory Miracula poszczególnych świętych, redagowane bądź to w formie narracyjnej, bądź to protokolarnej, albo też często spotykane w średniowiecznych Vita wtórne przeróbki pierwotnych zapisów cudów. Te ostatnie zwykły występować jako dodatek do Zywotu, tworząc niejako drugą jego część, wyodrębnioną niekiedy nagłówkiem Miracula, lub wchodzą w skład tzw. „Capitulum de miraculis”, włączonego w sam tekst Vita^lł.

Wszystkie te redakcje Miracula stanowią źródła hagiograficzne do niedawna mało na ogół znane i doceniane przez mediewistów. Należałoby to zapewne tłumaczyć pewnymi apriorycznymi uprzedzeniami historyków co do samego terminu „miracula”, sugerującego coś nierzeczywistego, mało poważnego, oraz pewnym ich sceptycyzmem wobec historycznej wartości tego rodzaju źródeł^{3 4 5 6 7}. *'

Zaciążyło tu niewątpliwie zdanie W. Wattenbacha podkreślające bez-krytyczność opisów cudów, a przede wszystkim wadliwość XIX-wiecznych

* Zmienia się tylko forma ich przekazu, stosownie do czasu i treści wyznawanej religii. . .

Zwłaszcza poli teizm grecki szczególnie korzystnie widywał na rozwój instytucji pątnictwa antycznego (por. H. Bach. Mirakelbiicher bayerische Walljahrt-sorte. (Untersuchung ihrer literarischen Form und ihrer Stellung innerhalb der Literatur der Zeit). Miinchen 1963 s. 14 tui.).

I Prekursorami chrześcijańskich Miracula, a więc antycznymi zfoiorami cudów, zajął się ostatnio B. Kótting w rozprawie poświęconej zagadnieniu pielgrzymek w starożytności i wczesnym chrześcijaństwie (Peregrinatio religiosa. Regensburg 1950). Świetny materiał porównawczy zebrał już wcześniej O. Weinreich (Antike Heilungswunder. Giessen 1910) i Ri Reitzenstein (Hellenistisćhe Wundererziihlun-gen. Leipzig 1906), a podstawowym studium pozostaje nadal, obok nowszych badań E. J. Edelsteina (Asclepius a collection and interpretation o/ the testimonies. T. 1-2. Baltimore 1945), praca R. Herzoga Die Wunderheilungen von Epidauros. Ein Beitrag zur Geschichte der Medizin und der ReUgion. „Philologus". Supplement-band 22 0931) H. 3.

Z ważniejszych pozycji literatury omawiającej wczesnośredniowieczne Libelli mrraculorum wschodnie i zachodnie przypomnijmy prace: H. Delahaye. Let premier² „Libelli miraculorum". „Analecta Bollandiana” 29 (1910) s. 427-434; tenże. Les recueil² antięue² de miracles des Saints. Tamże 43 (1925) s. 5-84, 306-325: A. Stoi z. Zu den W underkapiteln im 22. Buch der „Ci vitas Del". „Theologie und Glaube” 18 (1920) s. 843-855; A igr a ln, jw. s. 178-185.

1 Por. Aigraln, jw. s. 182.

• Rys historycznego rozwoju literatury Miracula do końca wieków średnich podają w swych pracach: K. Meisen. Ein Mirakelbiichlein des 15. Jahrhunderts ans der Wallfarskirche Marienthal bei Hamm an der Sieg. „Annalen des histori-schen yereins fur den Niederrhein" 126 (1936) s. 88-tld; G. Schreiber. Deutsche Mirakelbilcher. W: Deutsche Mirakelbiicher zur Ouellenkunde und Sinngebung. Hrsg. v. G. Schreiber. Dusseldorf 1938 s. 0-76; P. Bernard s. Die rheinische Mira-kelliteratur im 12. Jahrhundert. „Annalen des historischen Vereins fur den Niederrhein” 198 (1941) s. 1-78; A igra i n, jw. s. 178 nn.; Bach, jw. s. 14 nń.

Opowiadania o cudach dokonanych przez świętych „antę vel post mortem" są wprost nierozerwalnie związane z tym typem źródeł hagiograf icznych Stanowią wręcz element strukturalny gatunku literackiego, jakim jest „legenda” świętego (por. Th. Wełłer. L'exemplum dans la litterature religieuse et d>dactique du Moyen Age. Faris 11927 s. 24 nn.; J, BrUning. Das Wunder in der mittelalterli-schen Legende. Frankfurt 1953 s. 93 nn ; H. Gunter. Psychologie de la legende. Introduction a une hagiographie scienti}ique. Faris 1954 s. 24; Witkowska, jw. s. 142 nn.).

Kwerendę źródłową ułatwia Skatalogowanie rękopisów hagiograficznyeh przez bollandyStów w tomach: Bibliotheca hagiographica latina antiąuoe et ńpBnu& aetatis. T. 1-2. Bruxelles 1898-4901; Bibliotheca hagiographica graeca. 2 Ed. Bruxel-les 8909; Bibliotheca hagiographica orientalis. Bnocelles 1910.

” Por. A i gra i n, Jw. ł 178.

“ Por. Bach, jw. s. 9.