Obrazt7

Rozdział VI

2. Temperament

Nasze rozważania dotyczące temperamentu zaczniemy od starożytności, gdyż już wtedy zwrócono uwagę, że ludzie różnią się między sobą sposobem reagowania, tempem działania, siłą i czasem trwania emocji itp. W V wieku p.n.e. ojciec medycyny Hipokra-tes stwierdził, że natura człowieka zależy od proporcji czterech „soków” w organizmie, czyli krwi. flegmy, żółci żółtej i żółci czarnej. Do koncepcji „soków” nawiązał w II wieku n.e. Galen, który opracował pierwszą typologię temperamentu. W zależności od dominacji poszczególnych „soków” wyróżnił następujące typy temperamentu: sangwinik (krew), flegmatyk (flegma), choleryk (żółć żółta) i melancholik (żółć czarna). Nazwy te są popularne do dziś, gdyż posługiwało się nimi wielu późniejszych autorów, w tym Pawłów. Typologia Hipokratesa — Galena, choć śmiesznie uzasadniana, znalazła jednak pewne potwierdzenie w wynikach badań nad układem nerwowym i hormonalnym (zob. Strelau 1992).

2.1. Teorie temperamentu

Typologie konstytucjonalne

W pierwszej połowie XX wieku zaczęły powstawać tzw. konstytucjonalne typologie temperamentu, czyli teorie wiążące typ temperamentu z budową ciała. Ponieważ ujmowały temperament bardzo szeroko, włączając do niego wiele właściwości psychicznych, bywają też zaliczane do teorii osobowości. Szczególną popularność zdobyły typologie Kretschmera i Sheldona (zob. Strelau 1992; Hall, Lindzey 1994). Kretschmer uznał na podstawie swojej praktyki psychiatrycznej, że istnieje zbieżność między budową ciała a skłonnością do zapadania na określone choroby psychiczne. Następnie założył, że ludzie zdrowi o danym typie budowy ciała cechują się podobnymi właściwościami psychicznymi, często do pewnego stopnia przypominającymi te choroby. Przeprowadził szczegółowe badania wielu ludzi, w wyniku których wyróżnił cztery typy budowy ciała: łeptosomatyk (człowiek wysoki, chudy, o długich kończynach i pociągłej twarzy), pyknik (człowiek średniego wzrostu, otyły, o wydatnym brzuchu, krótkiej szyi i szerokiej twarzy), atletyk (człowiek dobrze umięśniony, o szerokich ramionach, wąskich biodrach i wydatnej dolnej szczęce) oraz dysplastyk (człowiek o nieregularnej, a nawet zdeformowanej budowie).

Trzem pierwszym typom budowy ciała (z pominięciem dysplastyka) Kretschmer przypisał określone właściwości psychiczne, które nazwał typami temperamentu. Człowiek o budowie leptosomatycznej posiada temperament schizotymika. Jest zamknięty w sobie, mało towarzyski, oschły, o sztywnych przekonaniach, skłonny do abstrakcji. Człowiek o budowie pyknicznej reprezentuje temperament cyklotymika. Jest towarzy-

ski, łatwo nawiązuje kontakty z innymi ludźmi, cechuje się realistycznym nastawieniem do życia, a w reakcjach emocjonalnych oscyluje między radością a smutkiem. Człowiek o budowie atletycznej charakteryzuje się temperamentem iksotymika. Jest umiarkowany w gestach i mimice, mało wrażliwy, spokojny, mało plastyczny, sumienny i drobiazgowy (zob. Strelau 1992).

Podstawowe zarzuty wysuwane pod adresem typologii Kretschmera dotyczyły ignorowania warunków społecznych w kształtowaniu cech psychicznych. Podkreślano też, że punktem wyjścia jego koncepcji byłąpatologia (podobny zarzut stawiano teorii Freuda, o czym wspominaliśmy w rozdziale VII). Zwrócono również uwagę, że autor nie uwzględnił związku wieku z budową ciała, a np. ludzie młodzi są zwykle szczupli, natomiast ludzi w wieku średnim często cechuje otyłość. Nabiera to szczególnego znaczenia w świetle faktu, że na schizofrenię (stąd termin „schizotymik”) zapadają głównie ludzie młodzi, a na cyklofrenię (stąd termin „cyklotymik”) głównie ludzie w wieku średnim.

Sheldon wyszedł z założenia, że struktura, czyli budowa ciała determinuje funkcję, czyli właściwości temperamentalne. Na podstawie szczegółowych pomiarów wszystkich części ciała wyodrębnił trzy komponenty budowy ciała, które określił jako endo-morfia, mczomorfia i ektomorfia. W zależności od przewagi każdego z nich wyróżnił trzy odpowiadające im somatotypy oraz typ czwarty — mieszany, a następnie określił ich właściwości temperamentalne. Koncepcja Sheldona, który prowadził badania na ludziach zdrowych, również spotkała się z krytyką dotyczącą nieuwzględniania warunków społecznych w kształtowaniu cech psychicznych. Przeprowadzonym badaniom, które wykazywały wysoką zgodność konstytucji fizycznej z właściwościami psychicznymi zarzucano tendencyjność (zob. Strelau 1992; Hall, Lindzey 1994).

Typologia Pawłowa

Koncepcja Pawłowa (Strelau 1985; 1992) stała się punktem wyjścia dla współczesnych badań nad temperamentem. Pawłów przedstawił fizjologiczne mechanizmy temperamentu, a mianowicie stwierdził, że zależy on od właściwości procesów nerwowych, czyli procesów pobudzania i hamowania. Procesy te charakteryzują się trzema właściwościami: siłą, równowagą i ruchliwością.

Siła procesu pobudzania jest to zdolność komórki nerwowej do pracy. Przejawia się ona w wytrzymywaniu długotrwałego lub silnego pobudzenia bez przechodzenia w stan hamowania ochronnego. Jest stałą właściwością układu nerwowego. Zatem w ujęciu Pawłowa siła procesu pobudzania oznacza siłę układu nerwowego, czyli jego wytrzymałość i odporność, a nie—powstawanie silnych reakcji na bodźce, czyli intensywność pobudzania (zob. Strelau 1985; 1998).

Siła procesu hamowania jest to zdolność do hamowania warunkowanego, wyuczonego. Równowaga procesów nerwowych określa relacje między siłą pobudzania i siłą hamowania, a ruchliwość oznacza szybkość przechodzenia od jednego procesu do drugiego.