P1110204

54

formacji intelektualnej, jej nadziei i złudzeń, jej wielkości i upadku, a także —jej klęski⁷⁸.

" Nad szkicem tym pracowałem w latach 1960-1961. ogłosiłem go w „Twórczości” (1961 nr 11). Od tego czasu ukazało się kilka prac poświęconych dziejom symbolu dionizyjskiego w literaturze XX w. Ze studiów polskich wymienić należy przede wszystkim książkę J. Kwiatkowskiego Eleuter (1966: następnie krytyk włączył ją do dzieła obszerniejszego: Poezja Jarosława Iwaszkiewicza na tle dwudziestolecia międzywojennego. Warszawa 1975), w której osobny rozdział poświęcony został roli tego motywu we wczesnej poezji Iwaszkiewicza. Uwagi krytyka wykraczają zresztą poza ten przedmiot, ich zasięg jest ogólniejszy (m.in. ważne rozważania o stosunku symbolu Chrystusa do symbolu Dionizosa). O wątku dionizyjskim w malarstwie Jacka Malczewskiego pisze K. Wyka w książce Thanatos i Polska. Kraków 1971. Jeśli chodzi o prace obce. chciałbym wymienić studium ogłoszone wcześniej, ale nie znane mi w czasie pisania tej pracy, a mianowicie książkę J.H.W. Rosteutschera. Die Wiederkimft des Dionysos (Bern 1947). analizującą dzieje motywu w literaturze niemieckiej od Hółderlina do Manna. Z publikacji nowszych nie jest mi dostępna rozprawa M.L. Baenmera, Dos Dionysische — Ent-wicklung eines literarischen Klischees („Colloąuia Germanica” 1967. nr 3). Godną uwagi pracą jest książka M.K. Spearsa, Dionysus and the City. Modemism in Twen~ tieth-century Poetry (Oxford University Press 1970). Interesującemu nas tematowi poświęcony jest w całości rozdział drugi: The naturę of Modemism: Dionysus. Autor pokazuje rolę tego motywu w sztuce XX w. jako ekspresji charakterystycznych dla niej postaw, związanych m.in. z kryzysem tej postaci humanizmu, jaką ukształtował renesans. W książce znaleźć też można sporo informacji o losach motywu dionizyjskiego w poezji angielskiej. Spears cytuje m.in. taką strofę Pounda:

Christ folłows Dionysus.

Phallic and ambrosial Madę way for macerations;

Caliban casts out Ariel.

(Chrystus przychodzi po Dionizosie Fallicznym i ambrozjańskim Torując drogę umartwieniom;

Kaliban odrzuca Ariela.)

Swe obszerne studium o oddziaływaniu Nietzschego na literaturę nazwał J.B. Foster, Jr, Heirs to Dionysus. Autor zastrzega się jednak we Wstępie, że 4***1 tytuł tej książki nie wyraża wąskiego zainteresowania tym, co Nietzsche rozumiał przez dionizyjskość. Wybrałem Dionizosa dlatego, że ta mityczna postać najlepiej ogarnia wszystkie aspekty fascynacji, jaką żywili dla niego pisarze. W swych najszerszych implikacjach postać owa może zostać utożsamiona z samym Nietzschem, który wkrótce potem, jak popadł w obłąkanie, podpisywał swe listy imieniem Dionizos”. (J.B. Foster. Jr, Heirs to Dionysus. A Nietzschean Current in Literatury Modemism, Princeton 1981. s. 15).