P2210336

38 Księga pierwsza

tym samym całą istotę czasu. Czas to nic innego niż tylko ta właśnie postać reguły podstawy dostatecznej i innych właściwości nie ma. Postacią reguły podstawy dostatecznej w czasie jest następstwo; następstwo jest całą istotą czasu.

Kto, dalej, poznał regułę podstawy dostatecznej, tak jak panuje w samej, czysto naocznej przestrzeni, ten wyczerpał tym samym całą istotę przestrzeni; nie jest ona bowiem absolutnie niczym innym niż możliwością wzajemnego określania się przez jej części, co zwie się położeniem. Szczegółowe rozpatrzenie tej sprawy i ujęcie wyników w abstrakcyjne pojęcia, by łatwiej było je zastosować, stanowi treść całej geometrii.

A zatem, kto opanował te postacie reguły podstawy dostatecznej, którym podlega treść owych form (czasu i przestrzeni), ich postrzegalność, tj. materię, ten poznał tym samym całą istotę materii jako takiej; albowiem materia jest na wskroś przyczynowością, co każdy dostrzeże bezpośrednio, kiedy się zastanowi. Bytem materii jest, mianowicie, działanie; innego jej bytu nie można sobie nawet pomyśleć. Tylko w toku działania materia wypełnia przestrzeń i czas; jej oddziaływanie na przedmiot bezpośredni ¹ (który sam jest materią) jest warunkiem ńaoczności, a tylko w naocz-ności istnieje materia. Skutki oddziaływania jednego przedmiotu materialnego na inny zostają poznane o tyle tylko, o ile ten ostatni inaczej teraz wpływa na przedmiot bezpośredni, i tylko na tym polegają. Cała istota materii sprowadza się więc do przyczyny i skutku: jej bytem jest jej działanie. (Bliżej o tym w rozprawie o regule podstawy dostatecznej, par. 21, s. 77.) Bardzo trafnie nazywa się więc po niemiecku kwintesencję wszelkiej materialności r z e -

czywistością². Słowo to znacznie lepiej oddaje sprawę niż „realność”. Tym, na co materia działa, jest zawsze znów materia: cały byt materii i cała jej istota polegają więc tylko na prawidłowej zmianie, wywołanej przez j e d n ą jej część w drugiej, czyli są zupełnie względne, zgodnie z jakimś stosunkiem obowiązującym tylko w jej granicach, czyli tak samo jak czas, tak samo jak przestrzeń.

Ale czas i przestrzeń, każde z osobna, dają się przedstawić naocznie nawet bez materii, natomiast materia bez nich nie. Sama forma, nierozerwalnie z nią związana, zakłada przestrzeń, a działanie, na którym polega całe istnienie materii, dotyczy zawsze jakiejś zmiany, a więc określenia w c z a s i e. Ale materia nie tylko zakłada czas i przestrzeń z osobna, lecz istotę jej stanowi połączenie obu, albowiem ono właśnie, jak pokazano, polega na działaniu, na przy-czynowości. A mianowicie nieskończona ilość wszystkich zjawisk i stanów, jakie dają się pomyśleć, mogłaby leżeć koło siebie bez ograniczenia się nawzajem i następować po sobie w nieskończonym czasie bez przeszkadzania sobie; niepotrzebne byłyby wtedy, ba, nie dałyby się w ogóle zastosować żadne konieczne odniesienia wzajemne ani żadna reguła, która określałaby je zgodnie z tym odniesieniem; w rezultacie nie byłoby mimo istnienia obok siebie w przestrzeni oraz całej zmiany w czasie żadnej jeszcze przyczynowości, dopóki by każda z tych dwóch form istniała i trwała dla siebie bez związku z drugą.

1

Tj ciało; będzie o tym mowa poniżej i w księdze drugiej.

2

„Mira in ąuibusdam rebus rerborum proprietas esi, et ohumMŚI sermonis antiąui guaedam efficacissunis notis signeC'. Seneca. Episi . SI [„Zadziwiające są właściwości słów używanych w pewnych okolicznościach, przy czym starodawny sposób wyrażania się jak gdyby cechuje niektóre rzeczy nader wyraźnymi i wskazującymi nasze powinności znakami” Lucius Annaeus Seneca, Listy moralne do Luevhus:a. przeł Wiktor Kurnatowski. Warszawa 1961, s. 333.}