ScannedImage 18

wolałby zepchnąć religię do sfery prywatnej i krzewić świecką religię w postaci polityki¹.

Dopóki rozpatrujemy religię obywatelską z politycznego lub socjologicznego punktu widzenia, a więc - na poziomie państwowym - jako siłę scalającą w sposób normatywny wspólnotę polityczną lub - na poziomie społecznym - jako siłę scalającą w sposób normatywny wspólnotę społeczną, nie powinniśmy oczekiwać, że tak rozumiana religia obywatelska pojawi się jeszcze kiedyś w nowoczesnych społeczeństwach. Co więcej, jeżeli zachowało się jeszcze gdziekolwiek coś na kształt religii obywatelskiej, prawdopodobnie będzie to raczej adaptacja żywej tradycji do nowoczesnych warunków. Postulowanie religii obywatelskiej w oparciu o funkcjonalistycz-ne przekonanie, że nowoczesne społeczeństwa „potrzebują” takiej religii, nie daje się uzasadnić teoretycznie i jest niepożądane ze względów normatywnych. Należy się jednak przyjrzeć rozmaitym sposobom, w jakie religie, stare i nowe, tradycyjne i nowoczesne, mogą odgrywać publiczne role -eufunkcjonalne i dysfunkcjonalne - w sferze publicznej społeczeństwa obywatelskiego. W rezultacie rozważania nad religią obywatelską należy przenieść z poziomu wspólnoty państwowej lub społecznej na poziom społeczeństwa obywatelskiego.

Za Alfredem Stepanem można by uznać, że nowoczesny porządek polityczny składa się z trzech wyodrębnionych obszarów: państwa, społeczeństwa politycznego i społeczeństwa obywatelskiego². Przyjmując „dys-kursywny” model „przestrzeni publicznej”, można zaś stwierdzić, że sfera publiczna stanowi konstytutywny wymiar każdego z tych trzech obszarów³. Religię można w zasadzie umieścić w każdej z tych trzech przestrzeni publicznych porządku politycznego. Religie publiczne mogą istnieć na ^poziomie państwa, czego paradygmatycznym przykładem jest Kościół. Religie publiczne mogą także istnieć na poziomie społeczeństwa politycznego, jak to ma miejsce wówczas, gdy religii używa się do celów politycznych jj£Z_gciwko innym ruchom religijnym lub świeckim lub gdy nadaje się jej _instytucjonalny charakter partii politycznej konkurującej z innymi partiami religijnymi lub świeckimi. Cały szereg katolickich ruchów kontrrewolucyjnych od czasów rewolucji francuskiej po hiszpańską wojnę domową, kf&gJDąyid Martin określił trafnie mianem „reaktywnego organicyzmu”; mobilizacja polityczna mniejszości religijnych, będąca reakcją lub akcją prewencyjną przeciwko różnego rodzaju Kulturkampfom projektowanym przez państwo lub inne ruchy czy partie, religijne bądź świeckie; strukturalne systemy religijno-politycznej „filaryzacji” (,j)illarization“), podobne do tych, które rozwinęły się w Belgii czy Holandii; mobilizacja laikatu przez Kościół za pośrednictwem Akcji Katolickiej, służąca obronie lub rozszerzaniu interesów i przywilejów Kościoła; system partii chadeckich, który wytworzył się po drugiej wojnie światowej w krajach katolickich i -na mniejsza skalę - luterariskich; a także niedawna mobilizacja wyborcza nowej chrześcijańskiej prawicy - wszystkie te przykłady można uznać za różne typy religii publicznych ulokowanych na poziomie społeczeństwa politycznego⁶¹.

Jedna z głównych tez niniejszej pracy głosi, że, przynajmniej w zachodniej Europie, ta historyczna epoka - „wiek” reaktywnego organicyzmu, kulturalnych i politycznych wojen świecko-religijnych i klerykalno-anty-klerykalnych, Akcji Katolickiej, religijnej filaryzacji i chadecji - dobiegła ^{4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19}

i M

1

   Zob. Benjamin I. Schwartz, The Religion of Politics: Reflections on tlie Thought of Hannah Arendt, „Dissent” 17 (March-April 1970).

2

   Alfred Stepan, Rethinking Military Politics, Princeton 1988, s. 3-12.

3

   Zob. Cohen, Arato, Civil Society and Social Theory, op. cit.. oraz Benhabib, Models of Public Space, op. cit.

4

Najlepszą i najbardziej systematyczną analizę historyczno-porównawczą różnych

5

form politycznej mobilizacji religii chrześcijańskiej w nowoczesnym świecie można znaleźć

6

w pracy Davida Martina A General Theory of Secularization, New York 1978. Zob. też

7

Joseph N. Moody (red.), Church and Society: Social and Political Thought and Movements,

8

1789-1950, New York 1953; M. P. Fogarty, Christian Democracy in Western Europę,

9

1820-1953, Notre Damę, Ind. 1957; Ellen Lovell Evans, The German Center Party,

10

1870-1933: A Study in Political Catholicism, Carbondale 1974; Gianfranco Poggi, Cat-

11

holicAction in llaly: The Sociology ofa Sponsored Organization, Stanford 1967; Jean-Guy

12

Vaillancourt, Papai Power: A Study of Vatican Control over Lay Catholic Elites, Berkeley

13

1980; Owen Chadwick, The Pope and European Revolution, Oxford 1981; Stein Rokkan,

14

Citizens, Elections and Parties, Oslo 1970; idem, Towards a Generalized Concept of

15

Verzuiling: A Preliminary Notę, „Political Studies” 4 (1977); J. Billiet, K. Dobbelaere,

16

Vers une deinstitutionalisation du pilier chretien? [w;] L. Voye et al„ La Belgiąue et ses

17

dieux: Eglises, mouvements religiewc et laiąues, Louvain-la-Neuve 1985; K. Dobbelaere,

18

J. Billiet, Les changements internes du pilier Calholit/ue en Flandre: D’un Catholicisme

19

d'eglise a une Chretiente Socio-culturelle, „Recherches socio!ogiques” 2, nr 14 (1983).