CCF20110405014

396 Magia, nauka i rełigia

czając je do sfery swych zainteresowań, później poddając je stłumieniu, a w końcu wprowadzając ideał czystości i uświęcając ascetyzm.

Przechodząc do kwestii odżywiania się, najpierw musimy zwrócić uwagę na to, że wśród ludzi pierwotnych akt spożywania obwarowany jest etykietą, specjalnymi zaleceniami i zakazami, towarzyszy mu ogólne napięcie emocjonalne, którego stopień jest nam zupełnie nieznany. Obok magii pożywienia, która ma na celu zapewnienie jego obfitości lub zapobieżenie niedostatkom — nie mówiąc już o niezliczonych formach praktyk magicznych towarzyszących produkcji żywności — pożywienie ma również duże znaczenie w ceremoniach o ściśle religijnym charakterze. Wśród ludów rolniczych bardzo ważną rolę odgrywa rytualna ofiara z pierwszych płodów, ceremonie żniwne, wielkie święta okresowe, podczas których gromadzi się, wystawia na pokaz i w ten lub inny sposób sakralizuje zbiory. Z kolei myśliwi i rybacy świętują obfite Iowy albo otwarcie sezonu podczas uroczystości i ceremonii, w których jadło traktuje się w sposób rytualny, zwierzęta zjednuje się sobie i oddaje im cześć. Wszystkie tego rodzaju akty wyrażają radość społeczności, przekonanie o wielkiej wartości pożywienia. Przez takie akty religia konsekruje pełną czci postawę człowieka wobec chleba powszedniego.

Dla człowieka pierwotnego, nawet w najbardziej sprzyjających warunkach, gdy nie grozi mu głód, obfitość pożywienia jest zasadniczym czynnikiem normalnego życia. Oznacza możliwość wyjścia poza codzienne troski, zwracania baczniejszej uwagi na dawne, duchowe aspekty cywilizacji. Jeśli więc przyjmiemy, że pożywienie jest głównym łącznikiem między człowiekiem i jego otoczeniem, że otrzymując je odczuwa on działanie sił przeznaczenia i opatrzności, to uświadomimy sobie kulturowe, mało tego, biologiczne znaczenie religii pierwotnej w sakralizacji pożywienia. Będziemy w stanie dostrzec w niej zarodek tego, co w wyższych formach religii rozwinęło się w poczuciu uzależnienia od Opatrzności, wdzięczności dla niej i zaufania do niej.

Ofiara i komunia, te dwie zasadnicze formy rytualnego udzielania pożywienia, ukazują się nam w nowym świetle na tle wczesnej postawy człowieka, pełnej religijnej czci wobec uzależnionej od Opatrzności obfitości jadła. Z punktu widzenia współczesnej wiedzy dotyczącej psychologicznych aspektów pierwotnej ekonomii ³ idea dawania, znaczenie przypisywane wymianie podarunków we wszystkich stadiach kontaktu społecznego, odgrywa bez wątpienia — wbrew dzisiejszej niepopularności tej teorii — niezwykle ważną rolę w akcie ofiary religijnej. Ponieważ wśród ludów pierwotnych dawanie podarunków jest normalną czynnością towarzyszącą wszelkim stosunkom społecznym, duchy, które odwiedzają wioskę, demony, które nawiedzają święte miejsce, i bóstwa, które przybywają, otrzymują swoją należność, uczestniczą w podziale przedmiotów ofiarnych wybranych z ogólnej obfitości dóbr, tak jak wszyscy inni goście i gospodarze. Ale u podłoża tego obyczaju leży jeszcze głębszy czynnik religijny. Ponieważ dla człowieka dzikiego pożywienie jest dowodem dobroczynności tego świata, ponieważ obfitość daje mu pierwsze, najbardziej elementarne przeczucie Opatrzności, dzieląc się ofiarnym pożywieniem ze swymi duchami i bóstwami, dzieli się on z nimi również dobroczynną siłą swojej Opatrzności, którą już czuje, ale której jeszcze nie rozumie. Tak więc w społeczeństwach pierwotnych źródeł darów ofiarnych należy szukać w psychicznym aspekcie dawania, które ma na celu połączenie się w dobroczynnej obfitości.

Sakramentalny posiłek to tylko jeszcze jeden przejaw tej samej postawy umysłowej realizowanej w najwłaściwszy sposób przez akt, który umożliwia zachowanie i odnawianie życia — akt jedzenia. Wydaje się jednak, że rytuał ten występuje niezwykle rzadko wśród dzikich znajdujących się na niższym poziomie rozwoju, a sakrament komunii rozpowszechniony na tym szczeblu rozwoju kulturowego, na którym już nie występują psychologiczne aspekty jedzenia charakterystyczne dla człowieka pierwotnego,

^a Por. ibid., passim, por. też B. Malinowski, The Primitwe Economics [of the Trobriand Islanders], „The Economic Journal” 1921 [t. 31, nr 121] oraz wspomnienia prof. R. Thurnwalda Die Gestaltung der Wirtschaftsent-wicklung ans ihren Anfangen heraus (w: Erinnerungsgabe fur Max Weber, 1923).