CCF20110405009

386 Magia, nauka i religia

cielesne czy zbliżająca się śmierć są jedynie naturalnymi, pozbawionymi znaczenia wydarzeniami w nieskończonym łańcuchu przyczyn? Nawet dla najbardziej racjonalnego i cywilizowanego człowieka zdrowie, choroba i zagrożenie śmiercią zasłonięte są mgłą emocji, która staje się gęściejsza i bardziej nieprzenikliwa, gdy los zjawiska te przybliża. Jest rzeczywiście zdumiewające, że „dzicy” potrafią mieć tak trzeźwy i beznamiętny pogląd na te sprawy.

Tak więc w swoim stosunku do przyrody i przeznaczenia, chcąc wykorzystać tę pierwszą i oszukać to drugie, człowiek pierwotny uznaje działanie czynników i sił zarówno naturalnych, jak i ponad-naturalnyeh i stara się je wykorzystać dla swego dobra. W żadnej sytuacji, w której doświadczenie nauczyło go, że wysiłek kierowany wiedzą może przynieść jakiś pożytek, nie szczędzi trudu i nie ignoruje wiedzy. Wie, że sadzonka nie może urosnąć dzięki samej magii ani czółno żeglować czy płynąć, jeśli nie będzie właściwie zbudowane i kierowane, wie też, że nie można wygrać bitwy, nie mając umiejętności i odwagi. Nigdy nie polega wyłącznie na magii, a przeciwnie, czasami obywa się bez niej zupełnie, jak przy rozpalaniu ogniska czy rozlicznych innych działaniach. Trwa jednak zawsze przy niej, gdy się przekonuje, że jego wiedza i techniki racjonalne są bezsilne.

Podałem już przyczyny, dla których w tej dyskusji opierałem się głównie na materiale zebranym w klasycznym kraju magii, Melanezji. Ale fakty, które tu przedstawiłem, są tak podstawowe, a wyprowadzone wnioski tak ogólne, że można je z łatwością sprawdzić na dowolnym współczesnym szczegółowym materiale etnograficznym. Porównując pracę rolniczą i magię, budowanie czółna, sztukę leczenia magią i środkami naturalnymi, wyobrażenia o przyczynach śmierci funkcjonujące w innych regionach świata, z łatwością można udowodnić uniwersalną wartość tego, co tu zostało ustalone. Ponieważ jednak nie prowadzono metodycznych obserwacji w odniesieniu do zagadnienia wiedzy pierwotnej, dane dostarczone przez innych autorów mogą być wykorzystane jedynie fragmentarycznie, więc ich świadectwo — choć oczywiste — może być tylko pośrednie.

Ja postanowiłem potraktować problem racjonalnej wiedzy człowieka pierwotnego w sposób bezpośredni: przyglądać mu się podczas wykonywania najważniejszych zajęć, widzieć, jak przechodzi od pracy do magii i od magii do pracy, śledzić jego sposób myślenia, przysłuchiwać się jego opiniom. Cały ten problem można by było ująć z perspektywy języka, ale zaprowadziłoby to nas zbyt daleko w zagadnienia logiki, semantyki i teorii języków pierwotnych. Słowa, które służą wyrażaniu idei ogólnych, takich jak istnienie, istota rzeczy i cecha, przyczyna i skutek, podstawowe i drugorzędne; słowa i zwroty używane w trakcie realizacji tak skomplikowanych przedsięwzięć, jak żeglowanie, budowanie, mierzenie i sprawdzanie; liczebniki i opisy ilościowe, poprawna i szczegółowa klasyfikacja zjawisk naturalnych, roślin i zwierząt — wszystko to doprowadziłoby nas do dokładnie tego samego wniosku: człowiek pierwotny potrafi obserwować i myśleć i posiada, wyrażane we własnym języku, systemy metodycznej, choć elementarnej wiedzy.

Do podobnych wniosków może prowadzić badanie tych schematów myślowych i mechanizmów fizycznych, które można określić, przedstawić w postaci schematu czy wzoru. Metody wskazywania głównych punktów na busoli, porządkowanie gwiazd w konstelacje, ustalanie związku między układem gwiazd i porami roku, nazywanie miesięcy i faz księżyca — wszystkie te osiągnięcia są znane najprymitywniejszemu dzikiemu. Potrafi on również narysować na piasku lub w pyle schematyczną mapę, pokazać jakiś układ przez rozmieszczenie małych kamyczków, muszelek lub patyków na ziemi i na tak elementarnej mapie zaplanować wyprawę lub najazd. Umiejętnie organizując przestrzeń i czas, potrafi przygotować wielkie zgromadzenie plemienne lub połączyć wielkie ruchy plemienne na rozległym obszarze ¹. Używanie liści, naciętych patyków i podobnych środków dla pamięci jest dobrze znane i wydaje się niemal powszechne. Wszystkie takie „diagramy” służą redukowaniu złożonej i nieporęcznej rzeczywistości do formy prostej i poręcznej. Dają one człowiekowi względną łat-

Por. B. Malinowski, Argonauci Zachodniego Pacyjiku, rozdz. 16.