ScannedImage 19

46 Wprowadzenie

malną procedurą jest jego sprawdzanie, a nie doszukiwanie się jego źródeł. I jeśli znajduje ono niezależne poświadczenie, to zazwyczaj uznajemy je i nie kłopoczemy się o pochodzenie.

Zdarzają się oczywiście i sytuacje odmienne. Sprawdzanie jakiegoś twierdzenia historycznego polega zawsze na powrocie do źródła, ale niekoniecznie do raportów naocznych świadków.

Żaden historyk nie uzna bezkrytycznie źródeł. Staje on przed takimi problemami jak autentyczności dokumentów, zawartych w nich przeświadczeń oraz rekonstrukcji źródeł wcześniejszych. Rozważyć musi, czy autor był obecny, gdy doszło do opisywanego zdarzenia. Nie są to wszakże jedyne problemy badacza dziejów. Zastanawiać się może nad wiarygodnością źródeł, ale zazwyczaj nie będzie dociekał, czy autor był naocznym świadkiem omawianego zdarzenia, choćby należało ono do zjawisk obserwowalnych. List powiadający „wczoraj zmieniłem zdanie na ten temat” może być nader wartościowym świadectwem historycznym, chociaż zmiana poglądu nie jest zjawiskiem obserwowalnym (choćby i inne dokumenty kazały przypuszczać, że autor kłamał).

Naoczni świadkowie ważni są wyłącznie w sądzie, gdzie poddać ich można krzyżowemu przesłuchaniu. Większość prawników wie, że mogą się oni mylić. Badano to doświadczalnie, a wyniki były zaskakujące. Nawet świadkowie pragnący rzetelnie opisać zdarzenie narażeni są na popełnienie wielu błędów, zwłaszcza gdy działo się coś ekscytującego; a jeśli zdarzenie narzuca jakąś nęcącą interpretację, to zazwyczaj odkształca ona sprawozdanie z tego, co faktycznie zaszło.

Inny pogląd na wiedzę historyczną miał Hume:

„Wierzymy - pisał - że Cezar został zabity w senacie w Idy Marcowe; a wierzymy dlatego, iż ten fakt jest ustalony na podstawie jednomyślnego świadectwa historyków, którzy zgodnie wyznaczają dokładnie czas i miejsce temu zdarzeniu. Tu pewne znała i litery dane są bądź naszej pamięci, bądź naszym zmysłom; podobnie, przypominamy sobie, że te znaki były używane jako znaki pewnych idei; i te idee były bądź w umysłach takich łudzi, którzy bezpośrednio byli obecni przy tym zdarzeniu i otrzymali swe idee wprost dzięki temu, że miało ono miejsce; bądź też otrzymali je na mocy świadectwa innych ludzi, a ci znów z kolei na mocy świadectwa jeszcze innych, aż wreszcie poprzez taką gradację dochodzimy do tych, co byli świadkami naocznymi i widzami tego zdarzenia” ³⁸.

Pogląd taki wieść musi, jak tłumaczyłem wyżej, do regressus ad infinitum. Problem polega bowiem na tym, czy powinniśmy uznać .jednomyślne świadectwa historyków”, czy też je odrzucić ze względu na to, że oparte są na wspólnym, choć fałszywym źródle. Odwołanie się „do znaków i liter danych bądź naszej pamięci, bądź naszym zmysłom” niczego nie wnosi ani do tego, ani do innych problemów historiografii.

XIV

Jakie są zatem źródła naszej wiedzy?

Odpowiedź na to pytanie brzmi, jak sądzę, następująco: istnieje wiele rozmaitych źródeł, żadne jednak nie jest autorytatywne.

Źródłem może być „The Times” lub Encyclopedia Britan-nica. Możemy powiedzieć, że artykuł w „Physical Review” na temat jakiegoś zagadnienia klasycznej fizyki jest bardziej autorytatywny niż artykuł na ten sam temat w „The Times”. Błędna byłaby wszakże opinia, iż źródłem artykułu w „Physical Review” była wyłącznie lub głównie obserwacja. Mogło nim być stwierdzenie niespójności w innym artykule lub odkrycie, że zaproponowana tam hipoteza może zostać sprawdzona za

³⁸ D. Hunie, Traktat o naturze ludzkiej, przel. C. Znamierowski, PWN, Warszawa 1963, BKF, ks. I, cz. ID, 4, s. 113-114. Por. także D. Hume, Badania dotyczcyce rozumu ludzkiego, wyd. cyt., rozdz. X.