wiersz nieregularny, sylabotoniczny

odcinkach melodii, bądź też rezultatem rozciągania jednej sylaby na kilka nut. -* Izosylabizm wersów wytwarza się wówczas, gdy na jedną sylabę wypada jedna nuta, a sama melodia jest metrycznie ustabilizowana; 3. skłonność do syla-botonizacji, zwłaszcza w tekstach, które zachowują stały rozmiar sylabiczny i w których akcenty językowe regularnie odpowiadają mocnym częściom taktów muzycznych (-> wiersz sylabo-toniczny); 4. częste występowanie -* transakcen-tacji nielicznej; 5. pojawianie się -» strof nieregularnych o zmiennej liczbie wersów, spowodowane muzycznym rozbudowywaniem -* refrenów pieśniowych. Za w.m. uważany jest polski średniowieczny -* wiersz zdaniowy. Wiersz późniejszy rozwija się niezależnie od muzyki i opiera na prawidłowościach wyłącznie językowych.

Lit.; H. Windakiewiczowa, Studia nad wierszem i zwrotką poezji polskiej ludowej, „Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Filologiczny”, LII: 1913; S. Furmanik, O wierszu polskiej pieśni ludowej, [w;] Z zagadnień wersyfikacji polskiej, 1956; M. Dłuska, Wiersz me liczny — wiersz ludowy, [w;] Studia i rozprawy, t. 1, 1970; L. Bielawski, Rytmika polskich pieśni ludowych, 1970; M. Grzędzielska. Wiersz polskiej pieśni ludowej w aspekcie europejskim, [w zbiorze:] Literatura ludowa i literatura chłopska, red. A. Aleksandrowicz, Cz. Hemas, J. Bartmiński, 1977; L. Pszczołowska, Słowo i melodia w polskiej poezji średniowiecznej, [w zbiorze:] Pogranicza i konteksty literatury polskiego średniowiecza, red. T. Michałowska, 1989. aos

Wiersz nieregularny (ang. classical free verse, fr. vers librę classiąue, niem. freie Verse, ros. eojibnbiu maccmecKuu cmux) — rodzaj wiersza opozycyjny wobec wierszowania regularnego, ale tylko na jego tle czytelny i znaczący, powstały bowiem w rezultacie modyfikacji zasad któregoś z trzech regularnych systemów weryfikacyjnych. Zachowuje on fundamentalną dla wierszy regularnych zasadę opierania rytmicznej ekwiwalencji wierszowych jednostek na wyznacznikach liczbowych (-* rytm). Uchyla równocześnie dwie inne zasady regularności: 1. że każda wierszowa jednostka musi w przebiegu utworu znaleźć swój rytmiczny ekwiwalent oraz 2. że układ wierszowych jednostek w obrębie utworu podlega założonemu z góry i przewidywalnemu w odbiorze -*■ wzorcowi rytmicznemu. W.n. dopuszcza występowanie pojedynczych -*■ wersów bez pary i -+ klauzul nie mających rymowego odpowiednika. Utrzymuje też pewien porządek układu wersów, często nawet b. wyszukany, ale rozpoznawalny dopiero po lekturze utworu. Wprowadza przy tym odpowiedniości rytmiczne skomplikowane i wielowątkowe, w których uczestniczy na ogół większa liczba składników (np. -*■ formatów wersowych). Najwcześniej powstałą i najliczniej reprezentowaną odmianą w.n. jest w.il sylabiczny. Z celową intencją użył go w 1699 r. K. Niemirycz w przełożonych z Lafontainc‘a Bajkach A czopowych. Przez cały XVIII w. nieregularny sylabowiec pozostaje przede wszystkim wierszem świetnie rozwijającej się -+ bajki, w okresie romantyzmu wchodzi do wielkiego -*■ dramatu romantycznego (np. Dziadów, Kordiana, Balladyny, Lilii Wenedy), służąc monologom o najwyższym napięciu emocjonalnym, scenom szaleństwa, ekstazy i objawień sił nadprzyrodzonych. Budowa jego polega na zróżnicowanym, ale zazwyczaj czytelnie skomponowanym przeplocie wersów różnej długości, wśród których dominują tradycyjne formaty sylabiczne: -> 8-zgłoskowiec, -> 11-zgłoskowiec (5-1-6) oraz -> 13-zgłoskovdec (7+6). Zachowują one wszystkie stałe właściwości budowy wykształcone w regularnym sylabowcu, tj. umiejscowienie —» średniówki i akcentu klauzulowego, niezależnie od tego, w jaki kontekst zostają wprowadzone i czy grupują się w pewne zespoły, czy też pojawiają się w całkowitym rozproszeniu. Zróżnicowana długość wersów w połączeniu ze swobodą układów wersowo-zdaniowych oraz z nieregularnymi i skomplikowanymi wiązaniami rymowymi (-* rym) zapewniają temu sposobowi wierszowania znaczną rozmaitość rytmiczną. Np.

13(7+6)    Tam księga sybilińska przyszłych losów świata —    a

4    Tam, na dole!    b

13(7+6)    Patrz, patrz, przyszłe wypadki i następne lata    a

11(5+6) Jak drobne ptaki, gdy orła postrzegą,

6    Mnie, orła na niebie!    d

11(5+6) Patrz, jak do ziemi przypadają, biegą,

8    Jak się stado w piasek grzebie —    d

13(7+6) Za nimi, hej, za nimi oczy me sokole,

6    Oczy błyskawice,    e

13(7+6)    Za nimi szpony moje! — dostrzegę je. schwycę    e

(A. Mickiewicz, Dziady. cz. Ili)

W.n. sylabotoniczny pojawił się w poezji romantycznej u Mickiewicza, Norwida, a zwłaszcza u Słowackiego. Nie wytworzył on tak jednolitych zasad realizacyjnych, jak nieregularny sylabowiec. Zazwyczaj jest rezultatem częściowego i różnie zrealizowanego ograniczenia regularności i sylabicznej, i akcentowej, właściwej regular-