Zoologia)

138 Pierścienice

Rodzina: dżdżownice — Lumbricidae

Większość gatunków dżdżownic (na świecie 250, w Polsce 32) żyje w glebach lak, lasów, a także pól uprawnych. Mniej liczne gatunki zasiedlają środowiska podmokłe i wodne. W glebach łąk liczebność dżdżownic może stanowić około 50% liczebności makrofauny bezkręgowców (zwierzęta o wymiarach 2-20 cm). Na polach uprawnych żyje kilkadziesiąt dżdżownic w przeliczeniu na 1 m² powierzchni. Najliczniej zasiedlają one gleby gliniaste, niekwaśne, żyzne, czyli takie, w których znajduje się duża ilość materii organicznej. Zarówno liczba segmentów dżdżownic, jak i długość ich ciała są bardzo zróżnicowane. Największe gatunki tropikalne osiągają długość do 11 m, a w Polsce dżdżownice mierzą od 1 do 45 cm.

Dżdżownica ziemna — Lumbricus terrestris. Gatunek ten zasiedla powszechnie gleby lasów, łąk i pól uprawnych.

Ciało dżdżownicy długości do 30 cm składa się z 110-180 segmentów, jest w tylnym końcu spłaszczone. Wyróżnia się w nim segment głowowy prostomium, segmenty tułowia (z których pierwszy jest segmentem gębowym peristomium) oraz segment tylny (pygidium). Zabarwienie jest fioletoworóżowe, na stronie grzbietowej ciemniejsze. Powierzchnia ciała jest wilgotna i śliska, wyrastają z niej szczecinki w liczbie ośmiu na każdym segmencie, dwie pary grzbietowe i dwie pary brzuszne. Najszerszą częścią ciała jest u osobników dojrzałych siodełko, które obejmuje segmenty od 31 do 37.

Ciało jest otoczone worem powłokowo-mięśniowym składającym się z trzech warstw (rys. 95): 1) nabłonka jednowarstwowego, wytwarzającego na zewnątrz

Rys. 95. Przekrój przez segment dżdżownicy. 1 — naczynie krwionośne grzbietowe, 2 — komórki chloragogenowe, 3 — nabłonek, 4 — kutikula, 5 — mięśnie okrężne, 6 — mięśnie podłużne, 7 — szczecinki boczne, 8 — metanefrydium, 9 — otwór wydalniczy, 10 — szczecinki brzuszne, 11 — łańcuch nerwowy, 12 — naczynie krwionośne brzuszne, 13 — wtórna Jama ciała, 14 — jelito. (Wg Villeneuve i Desire 1973)

oskórek oraz wyposażonego w gruczoły śluzowe i liczne komórki czuciowe; 2) warstwy włókien mięśniowych ułożonych okrężnie; 3) warstwy włókien mięśniowych ułożonych podłużnie.

Jama ciała jest dobrze wykształcona i ma charakter wtórnej jamy ciała — celoma. Jest ona otoczona własną wy ściółką nabłonkową od strony wora powłokowo-mięśniowego, zwaną otrzewną ścienną i od strony jelita — otrzewną trzewną. Jamy ciała poszczególnych segmentów są oddzielone poprzecznymi przegrodami międzysegmentalnymi. Płyn jamy ciała wydostaje się na zewnątrz otworkami na stronie grzbietowej i zwilża powierzchnię ciała.

Układ pokarmowy (rys. 97) rozpoczyna się otworem gębowym na drugim segmencie i przesunięty jest nieco na stronę brzuszną. Prowadzi on do gardzieli, za którą rozpoczyna się przełyk z gruczołami wapiennymi, zwanymi gruczołami Morrena. Neutralizują one kwasy humusowe i tym samym regulują równowagę jonową środowiska wewnętrznego, które mogłoby ulegać zmianom, w zależności od pobieranego pokarmu. Przełyk rozszerza się w wole, za którym leży żołądek mieszczący się w przedniej części ciała. Jelito prawie na całej długości jest wpuklone od strony grzbietowej (tyflosolis), co zwiększa jego powierzchnię chłonną. Jest ono zakończone odbytem mieszczącym się na ostatnim segmencie.

Układ wydalniczy ma budowę metameryczną. W każdym segmencie ciała, z wyjątkiem segmentu ostatniego i segmentów, w których mieszczą się narządy rozrodcze, występuje para bocznie ułożonych narządów wydalniczych — metanef-rydiów. Metanefrydium rozpoczyna się orzęsionym lejkiem, mieszczącym się we wtórnej jamie ciała, a dalej odchodzi od niego cienki, skręcony kanalik, zakończony małym zbiorniczkiem, uchodzący na zewnątrz (rys. 96). Początek metanefrydium znajduje się w jednym segmencie, a koniec (po przejściu kanalika przez przegrodę międzysegmentalną) w następnym. Funkcje wydalnicze pełnią również komórki chloragogenowe, pochodzące z otrzewnej, które wypełniają zagłębienie jelita od strony jamy ciała. Wychwytują one, przetwarzają i magazynują wydaliny usuwane

Rys. 96. Metanefrydium dżdżownicy. 1 — orzę-siony lejek, 2 — przegroda międzysegmentalną, 3 — przewód wydalniczy, 4 — zbiorniczek, 5 — otwór wydalniczy. (Wg Villeneuve i Desire 1973)