img015 (65)

osób, lecz na ich pisemnych wypowiedziach. Przy przeprowadzaniu wywiadu lub badań testowych obserwacje zachowania uzupełniają jedynie materiały zebrane ża pomocą innych metod. Nie należałoby ich jednak określać mianem obserwacji, lecz raczej mówić o obserwacji uzupełniającej ' dane, uzyskane za pośrednictwem wywiadu lub badania testowego.

Wielu autorów zawęża zakres metody obserwacji psychologicznej do obserwacji zachowania się występującego spontanicznie w naturalnych warunkach życiowych. Tak rozumianą obserwację przeciwstawia się metodzie eksperymentu, w którym mamy do czynienia z zamierzonym wywołaniem badanych zachowań w ściśle określonych warunkach. Zdaniem T. Tomaszewskiego „obserwacja [...] jest to metoda polegająca na badaniu zjawisk powstałych niezależnie od badającego”.¹ Według W. Szewczuka „obserwacja psychologiczna gromadzi dane dotyczące wszelakich form zachowania się osoby badanej w określonej, zastanej sytuacji. Przeprowadzający obserwację nie ma w zasadzie wpływu na sytuację, w której jej dokonuje.”² Podobne stanowisko zajmuje Zofia Babska, określając obserwację jako „metodę, której cechą istotną jest ńieingerowanie w przebieg badanych zjawisk, ograniczenie się do rejestrowania ich naturalnego przebiegu”.³

Stanowisko cytowanych wyżej autorów, zgodnie z którym przeprowadzając obserwacje nie ingerujemy w przebieg obserwowanych zjawisk, pozwala na odróżnienie obserwacji od eksperymentu. Obserwacja polega więc na opisie i interpretacji faktów występujących spontanicznie w zachowaniu się. Ich przykładem jest zachowanie się uczniów na lekcji, gdy nauczyciel nie wywołuje u nich w sposób zamierzony czynności będących przedmiotem obserwacji.

Prowadząc obserwacje nie ingerujemy w przebieg badanego zjawiska, nie ograniczamy się jednak również do biernej rejestracji obserwowanych faktów. Czynna postawa obserwatora przejawia się w tym, że spostrzega on przedmiot obserwacji uwzględniając przyjmowane hipotezy i koncepcje teoretyczne, posługując się odpowiednim systemem pojęć i założeń ogólnych. Dzięki temu obserwator kategoryzuje i selekcjonuje badane zjawiska, s koncentruje się na faktach niezwykle ważnych, pomija fakty drugorzędne, nie odgrywające znaczącej roli z punktu widzenia celu prowadzonych ^! badań

Wskazując na specyficzne cechy metody obserwacji psychologicznej wyróżniające ją spośród innych metod, należy równocześnie oodkreślić

zachodzące między nimi związki. Jak zaznacza J. Pieter, „czynnosc obserwowania, od której wywodzi się nazwa «metody obserwacyjnej», jest składnikiem istotnym prawie wszystkich metod badania naukowego. W szczególności czynności obserwowania, czyli krótko: obserwacja jest istotnym składnikiem badań eksperymentalnych. Metoda eksperymentu różni się wprawdzie zasadniczo od metody obserwacji naukowej, jednakże nie ma eksperymentu bez obserwacji”.⁴ Grace Shugar i Zofia Babska odróżniają obserwację od eksperymentu; równocześnie jednak, omawiając tendencje metodologiczne zaznaczające się we współczesnej psychologii, podkreślają, że „przemiany następujące w obserwacji, a idące właśnie w kierunku zwiększenia w niej kontroli, zbliżają ją do eksperymentu”⁵, oraz iż „z chwilą gdy eksperyment zaczyna badać zjawiska w ich naturalnym przebiegu, zbliża się do obserwacji”.⁶ Autorki powołują się na J. E. Andersona, który twierdzi, że „metodę eksperymentu przeciwstawiano dawniej ostro obserwacji. Obecnie jest jasne, że istnieje kontinuum przebiegające od przypadkowych obserwacji do rygorystycznie kontrolowanego eksperymentu.”⁷ Tak więc obserwacja zachowania się znajduje zastosowanie w psychologicznych badaniach eksperymentalnych, stanowiąc uzupełnienie wyników liczbowych uzyskanych na podstawie dokonanych pomiarów

Obserwacje zachowania się odgrywają ponadto ważną rolę przy posługiwaniu się metodą wywiadu psychologicznego. Badania przeprowadzone za pomocą tej metody dostarczają przede wszystkim pewnych informacji zawartych w treści wypowiedzi rozmówcy. Informacje te są uzupełniane przez obserwacje jego zachowania się, umożliwiając pełniejsze poznanie jego indywidualnych właściwości oraz weryfikację prawdziwości uzyskanych wypowiedzi. Wywiad uzupełniany obserwacjami zachowania się był stosowany w szerokim zakresie przez Jean Piageta w prowadzonych przezeń badaniach psychicznego rozwoju dziecka.

Obserwacje zachowania się dokonywane są również w badaniach psychometrycznych realizowanych za pomocą niektórych testów oraz skal ocen. Indywidualne badanie testowe pozwala na uzyskanie rezultatu liczbowego, będącego liczbowym miernikiem określonych właściwości psychicznych. Podczas badania testowego dokonuje się także obserwacji zachowania się, umożliwiających poznanie niektórych właściwości osoby badanej oraz pozwalających na określenie wpływu czynników modyfikują-

29

1

   T. Tomaszewski: Wstęp do psychologii, jw., s. 27.

2

   W. Szcwczuk: Psychologia. Zarys podręcznikowy. T. I, jw., s. 72.

3

   Z. Babska: Metody badawcze stosowane n> psychologii rozwojowej. W: Psychologia rozwodowa dzieci i młodzieży. Pod red. M. Żebrowskiej. Wyd. 6 zmień, i rozsz., jw., s. 211.

4

   J. Pieter: Zarys metodologii badań naukowych. Warszawa 1975, PWN, s. 74.

5

   G. Shugar, Z. Babska: Formy badań określane jako eksperyment naturalny. „Psychologia Wychowawcza” 1966 nr 3, s. 271.

6

   Tamże.

7

   Tamże, s. 272.