img128

58 Anunrj Mjtitotnki, fahetj* haftnu. Kuiu»j <rvlu

budowa wyrażenia to oparciu o, dotąd zresztą nieuznawanego przez wielu autorów prac normatywnych, choć ogólnie stosowanego.

Pozostały jeszcze do omówienia dwa ważne kryteria zewnątrz językowe: kryterium autorytetu i kryterium uzusu. Autorytetem w sprawach poprawności językowej bywały i bywają pewne środowiska, instytucje i jednostki - wielcy pisarze oraz inni wybitni ludzie znani zarazem jako świetni styliści. Dziś mówi się ogólnie o upadku autorytetu literatury współczesnej jako wzorca pięknej polszczyzny, jako że literatura ta dąży na ogół do ukazywania języka mówionego różnych środowisk, rzadko posługuje się pięknym językiem literackim. Środki masowego przekazu stanowią niewątpliwie realny autorytet w sferze językowej, co jednak nie wychodziło, dotychczas przynajmniej, na dobre współczesnej polszczyźme. gdyż język ich bywa szablonowy, a często wręcz niepoprawny. (Obecnie mniej w nim szablonu, ale z poprawnością jest nadal różnie).

Również szkoła nie spełnia właściwie roli autorytetu w dziedzinie kształtowania języka, ponieważ bardzo wielu nauczycieli nie włada dobrze językiem polskim, a klasy są zbyt liczne, by nauczanie języka mogło przynosić zadowalające wyniki. Jednocześnie rodziny inteligenckie, których członkowie od paru pokoleń posługują się językiem literackim (co zapewnia przekaz tego języka dzieciom), stanowią niewielki procent współczesnej inteligencji, a tym bardziej całej ludności w naszym kraju. Toteż korzystne oddziaływanie szkoły, literatury i środków masowego przekazu na młode pokolenie wydawałoby się w tych okolicznościach szczególnie ważne dla przyszłości języka literackiego.

W tej sytuacji społecznej niemożliwe wydaje się uznanie za rozstrzygające kryterium poprawnościowe ogólnego uzusu ludzi ze średnim czy też wyższym wykształceniem - nawet inteligencji humanistycznej. Wiązałoby się to z łatwym przystawaniem na innowacje, które zmieniają w znacznym stopniu system języka, niejednokrotnie upodabniają go do gwar i języków środowiskowych, odrywają od ugruntowanych tradycji polskiego języka literackiego. Przykładem może być ustalanie się akcentu na przedostatniej sylabie, szerzenie się konstrukcji z przyimkicm na (na zakładzie, na stołózice), upowszechnianie się nieodmiennych form liczebników (na strome dwadzieścia pięć).

Wydaje się, że sytuacja społeczna, w jakiej się znajdujemy, winna nakazywać niezgodę na wiele form upowszechniających się nawet wśród inteligencji humanistycznej. Należałoby odwołać się do uzusu wybranej grupy osób, do rzeczywistego wzorca dobrej polszczyzny, osadzonej w tradycji i w rozbudzonej świadomości językowo-stylistycznej tych osób. Norma oparta na takim kryterium nadrzędnym miałaby szanse spełniania w dużym stopniu także i innych kryteriów poprawności języka, takich jak kryteria funkcjonalne, narodowe, kryterium logiczności budowy tekstu. Norma ta nie mu-

Pono* Mtdó* i uBrrrk itnku«)ili siałaby obowiązywać w języku kontaktów codziennych, nieoficjalnych, mogłaby być norm.* języka publicznego, kontaktów oficjalnych. Oczywiście nie mogłaby być ustalona raz na zawsze, ale jej zmienność byłaby opiniowana i aprobowana przez uznane autorytety.

Te postulaty spełnu juz w dużym stopniu .norma wzorcowa", którą -obok .normy potocznej" - wprowadził Andrzej Markowski do redagowanych przez siebie słowników poprawne; polszczyzny z lat 1993 i 1999. Następne wydanie Nowego słownika poprawmy polszczyzny PWN pod jego redakcją ma być poddane szczegółowej dyskusji Rady Języka Polskiego przy prezydium PAN, stanowiącej grono osób, których świadomości językowo-stylistycznej można zaufać.

Pojęcie błędów i usterek językowych

Norma użytkowa nie dopuszcza wielu naruszeń ustalonego porządku języka, zwłaszcza tych, które powodowałyby niezrozumiałość tekstu. Nie można np. wymawiać spółgłoski dźwięcznej zamiast bezdźwięcznej przed samogłoską (por. pas - bas), me można użyć końcówki narzędnika zamiast biernika {widzę Janem zamiast Jana, krajobrazem zamiast krajobraz, nakrywam stołem zamiast stół). Naruszenia normy w takich zakresach traktujemy jako błędy językowe. Jednakże w wielu wypadkach norma nic jest już tak stanowcza - na skutek rozbieżności między nią a uzusem. Na przykład użycie formy r./ zamiast tę czy też transakcentacjc typu fabryka, mające oparcie w szeroko stosowanym uzusie, stanowią już raczej kategorię usterek, użyć niewłaściwych niż błędów językowych. Dotyczy to również ujawniających się przesunięć znaczeniowych i zmian łączliwości wyrazów. Są to innowacje, którym można i należy przeciwstawiać się, ale na innej zasadzie niż wyraźnym naruszeniom systemu fonologicznego czy też gramatycznego. Błędy piętnuje się kategorycznie, na usterki wskazuje się, doradza formy uznawane za właściwe, usterkom przeciwdziała się, podsuwając wzorce. W pewnych sytuacjach usterki również dyskwalifikują tekst i jego autora -np. w szkole, w wypadku publikacji czy też publicznego wygłaszania tekstu. Zarówno błędy, jak usterki podlegają społecznej sankcji - są wyśmiewane, wytykane.

Obecnie, jak o tym była wyżej mowa, przyjmuje się istnienie dwóch norm skodytikowanych: normy wzorcowej, odnoszącej się do języka kontaktów oficjalnych oraz normy potocznej, dotyczącej języka kontaktów nieoficjalnych. Błędy byłyby niedopuszczalne w obu tych odmianach języka, usterki - w jego odmianie oficjalnej (choć także w odmianie nieoficjalnej, potocznej byłyby one niewskazane).