img507 (5)

142 Sacrum i profanum

Ciało — dom — Kosmos

Człowiek religijny żyje w „otwartym” Kosmosie i sam jest „otwarty” ku światu. Oznacza to, że żyje on w więzi z bogami, ma udział w sakralności świata. W trakcie analizy struktury przestrzeni świętej mogliśmy stwierdzić, że człowiek religijny nie tylko może żyć w „otwartym” świecie; człowiek ów pragnie przenieść się do „centrum”, gdzie możliwe jest obcowanie z bogami. Jego mieszkanie to mikrokosmos, jego ciało też jest mikrokosmosem. Homologizacja dom-cia-ło-Kosmos pojawia się już stosunkowo wcześnie. Zatrzymajmy się przy tym przykładzie; powinien nam on pokazać, w jaki sposób wartości pielęgnowane w świecie religijności archaicznej mogły zostać przeinterpretowane przez późniejsze religie czy raczej filozofie.

Religijne myślenie Indii obficie korzystało z tej tradycyjnej homologizacji dom-Kosmos-ciało, a to z następującego powodu: ciało, jak Kosmos, jest koniec końców jakąś „sytuacją”, jakimś systemem sytuacyjnym, jaki człowiek bierze na siebie. Kręgosłup utożsamia się z osią świata (skambha) lub górą Meru, oddechy z wiatrami, pępek z „centrum świata” itd. Ale również między ciałem ludzkim a rytuałem ustanawia się homologię; miejsce składania ofiar, sprzęty i czynności ofiarnicze utożsamia się z różnymi narządami i funkcjami fizjologicznymi. Ciało ludzkie — w perspektywie rytualnej homologiczne z Kosmosem lub ołtarzem wedyjskim (imago mundi) — utożsamia się poza tym z domem. Pewien tekst hatajogi określa ciało mianem „domu z kolumną i dziewięcioma drzwiami” (Goraksaśataka 14).

Człowiek, który świadomie włącza się w sytuację wzorcową, do której jest w pewnej mierze predestynowany, „kosmizuje się”, to znaczy w skali ludzkiej

^r

Egzystencja czowieka i uświęcenie życia    143

odtwarza system wzajemnych uwarunkowań i rytmów — system charakterystyczny i konstytutywny dla świata, ostatecznie definiujący każde Uniwersum. Ta ho-mologizacja przebiega również w odwrotnym kierunku; świątynia i dom postrzegane są jako ciało ludzkie. „Oko” kopuły to termin często używany w różnych tradycjach architektonicznych¹⁰⁶. Jedno jest przy tym ważne: każdy z tych ekwiwalentnych obrazów — Kosmos, dom, ciało ludzkie — ma (lub też może mieć) otwór „w górze” umożliwiający przejście do innego świata. Górny otwór pewnej wieży indyjskiej znany jest między innymi pod mianem brahmarandhra — słowo oznaczające otwór w sklepieniu czaszki odgrywający zasadniczą rolę w technikach jogi tantrycznej; przez ten otwór ulatuje dusza po śmierci człowieka. W tym kontekście należy widzieć zwyczaj polegający na tym, że joginowi po śmierci rozbija się czaszkę w celu umożliwienia duszy rozstania z ciałem¹⁰⁷.

Temu zwyczajowi indyjskiemu odpowiadają wyobrażenia bardzo rozpowszechnione w Europie i Azji: dusza zmarłego wstępuje przez komin (= otwór dymny) lub przez dach, zwłaszcza zaś przez część dachu określaną mianem „świętego węgła”¹⁰⁸. W wypadku przewlekłej agonii zdejmuje się jedną belkę dachu lub nawet więcej czy wręcz łamie się je. Znaczenie tego

¹⁰⁶    Por. A.K. Coomaraswamy, Symbolism of the Dome, „Indian Historical Quarterly”, t. XIV/1938, s. 1-56, zwl. s. 34 i nast.

¹⁰⁷    Por. Eliade, Joga [dz. cyt., s. 422 — przyp. tłum.]; por. też Coomaraswamy, Symbolism of the Dome, dz. cyt., przypis 60 na s. 53.

¹⁰⁸    Część przestrzeni świętej, w pewnych euroazjatyckich typach zabudowań odpowiadająca filarowi środkowemu, a wobec tego odgrywająca rolę „centrum świata”. Por. S.G. Rank, Die heilige Hinterecke im Hauskult der Yólker Nordost-europas und Nordasiens, Helsinki 1949.