IMG04

230 TRZY WYMIARY UCZENIA SIĘ

społecznych - a wszystko to w kategoriach indywidualnej tożsamości. Podczas gdy dzieciństwo jest okresem uczenia się asymilacyjnego, okres młodzieńczy jest raczej okresem akomodacji, w którym struktury wiedzy i wzory emocjonalności podlegają rekonstrukcji i zmianie. Proces ten przebiega w odniesieniu do szeroko rozumianej tożsamości, a także do edukacji i społecznych relacji, w jakich pozostaje jednostka. Centralnym punktem uczenia się jest tak charakterystyczna dla późnej nowoczesności refleksyjność (zob. rozdział 5.), oznaczająca indywidualne relacje z sobą samym. Bez wątpienia jest to najważniejszy instrument kształtowania się tożsamości.

Dorośli dążą do osiągnięcia życiowych celów

Początek okresu dorosłości można tradycyjnie oznaczać zdarzeniami zewnętrznymi, takimi jak np. ukończenie kształcenia czy założenie rodziny. Nie ma tu jakichś nowych możliwości poznawczych. To, co się dzieje - ujmując rzecz w kategoriach uczenia się i świadomości - polega na kierowaniu własnym życiem i przejęciem za nie odpowiedzialności. Wszystkie modele wypracowane przez psychologię stadiów życia zawierają fazę nazywaną dorosłością. Niekiedy rozróżnia się pierwszą i drugą dorosłość. Fazę tę charakteryzuje się zwykle w następujący sposób:

-    jednostka opuszcza dom swojego dzieciństwa i przejmuje odpowiedzialność za projekt własnego życia;

-    podstawowa edukacja wraz z uzyskaniem specyficznych kompetencji zawodowych została zakończona;

-    jednostka ma własną rodzinę albo pozostaje z kimś w związku partnerskim, często ma dzieci;

-    jednostka jest zorientowana na osiągnięcie stabilnej pozycji na rynku pracy i w wielu przypadkach ją osiąga;

w sytuacji rodzinnej i zawodowej mogą zachodzić zmiany.

Najogólniej rzecz biorąc, ta faza życia nacechowana jest ambicją do zrealizowania mniej lub bardziej wyrazistych celów życiowych, odnoszących się do rodziny, kariery zawodowej, zainteresowań czy czegoś jeszcze. Ale w okresie późnej nowoczesności droga ich realizacji może być ukryta za ustawicznie zachodzącymi zmianami społecznymi, nieprzewidywalną przyszłością, licznymi uwarunkowaniami mechanizmów rynkowych, niezliczonymi następstwami pozornych wyborów.

Wiele czynników utraciło wpływ na bieg życia, o wielu innych trzeba decydować wciąż od nowa. Nie ma już możliwości, aby trwale wyznaczyć przebieg życia w okresie młodości i oczekiwać, że reszta życia upłynie na jego realizacji. Jeżeli w przeszłości wiele czynników było danych w tym sensie, że były one trwale związane z płcią, czy na przykład przynależnością klasową, to dzisiaj przestają one funkcjonować.

Dane statystyczne pokazują, że zdecydowana większość ludzi - podobnie jak to było w przeszłości - stara się żyć tak, jak dyktuje im płeć czy pochodzenie społeczne. Fakt ten nie wpływa na percepcję dokonywanych wyborów i ludzie mogą obwiniać tylko siebie, jeżeli wybory te okazują się niesatysfakcjonujące.

Jeszcze generację wstecz istniały względnie trwałe wzory uczenia się i wzory świadomości związane z płcią, pochodzeniem klasowym, poziomem urbanizacji, którymi można było posługiwać się w wychowaniu. Ich podstawą był patriarchalny, autorytatywny mężczyzna z klasy średniej - filar społeczeństwa i źródło norm, które mogły i nadal mogą być postrzegane jako przesłanki prawa, historii, socjologii i psychologii Była również jego żona, która z troskliwością i skromnością wypełniała ambiwalentną funkcję domowej gospodyni. Była też klasa robotnicza, zintegrowana właściwą jej kulturą i świadomością ukształtowaną na bazie poczucia bycia uciskanym, były kobiety dźwigające podwójny ciężar rodziny i pracy zawodowej wraz z towarzyszącymi im ambiwalencjami, byli przemysłowcy, intelektualnie ograniczona niższa klasa średnia oraz mieszkańcy wsi. Porządek taki integrował pozycje społeczne, nauczanie, uczenie się i stan świadomości społecznej ludzi. Często był on zawężony i opresywny. Niemniej kreował wzory, wedle których jednostka mogła postępować (Simonsen, Illeris 1989).

Jakieś piętnaście lat temu, Thomas Hojrup i Lone Rahbek Christensen, duńscy badacze stylów życia, posługując się kryterium płci społecznej, wyróżnili trzy główne sposoby życia - życie oparte na samozatrudnie-niu, robotniczy wzór życia oraz życie zorientowane na karierę. Wzory te strukturowały świadomość i sposób życia większości populacji (Hojrup