IMG$47 (2)

alkoholizm obojga (lub jednego) z rodziców. Prowadzi on nieuchronnie do coraz większego rozkładu życia rodzinnego, a szczególnym jego objawem — oprócz zaostrzających się konfliktów między rodzicami — jest nierzadko brak jakiejkolwiek kontroli nad własnym, agresywnym zachowaniem. Przykrym i nie zawsze uzasadnionym epilogiem dezintegracji życia rodzinnego jest faktyczne i formalne rozbicie rodziny przez rozwód lub separację rodziców (por. Izdebska H., 1975).

Tak więc dezintegracja życia rodzinnego jest zazwyczaj wyrazem niskiego poziomu kultury współżycia rodziców i pociąga za sobą znaczne osłabienie więzi emocjonalnej między poszczególnymi członkami rodziny. Przede wszystkim zaś stanowi przyczynę wystąpienia u dziecka traumatycznych (urazowych) przeżyć i doświadczeń. Niewłaściwe funkcjonowanie rodziny uniemożliwia zaspokajanie podstawowych potrzeb psychospołecznych i biologicznych dziecka (potrzeby miłości i akceptacji), pozbawia go ciepła uczuciowego oraz odbiera mu poczucie bezpieczeństwa i wspólnoty rodzinnej, a tym samym burzy w nim przysłowiowy spokój i ład wewnętrzny.

Natomiast rozbicie rodziny w postaci rozwodu lub separacji „stanowi zawsze szok i pozostawia u dziecka trwały uraz, który może być tylko łagodzony” (Ziemska M., 1975, s. 151). W wielu wypadkach prawne uregulowanie wzajemnych roszczeń i pretensji małżeńskich nie oznacza bynajmniej całkowitego poskromienia negatywnych wpływów dezintegracji życia rodzinnego na rozwój psychiczny i społeczny dziecka. Nierzadko stanowi ciąg dalszy pogłębiającego się dramatu w jego osobistym życiu. Na przykład, dziecko nie zawsze pozostaje pod opieką rodzica, do którego ma największe zaufanie i z którym naprawdę chciałoby dzielić dalsze losy swego życia. Poza tym „mężczyźni-*-kobiety — jak pisze M. Łopatkowa — po rozwodzie pragną przekonać się, że mogą być atrakcyjnymi partnerami erotycznymi, co prowadzi nierzadko do okresowego zaniedbania dziecka. Dzieci czują się odrzucone, żywią nieprzyjazne uczucia do partnera matki lub ojca” (1989, s. 48).

Oczywiście, reakcje dziecka na postępującą w rodzinie dezintegrację, w tym zwłaszcza na jej rozbicie i trwały rozkład, zależą od bardzo wielu czynników. Są nimi m.in.: wiek dziecka

i sposób rozumienia przez nie całokształtu sytuacji rodzinnej, jego dojrzałość uczuciowa i społeczna, stopień przywiązania do jednego lub obojga rodziców czy wreszcie jego indywidualne właściwości. Tak np. rozwód, uważany za oczywisty symptom głęboko zaawansowanej dezintegracji życia rodzinnego, nie przyczynia się na ogół w sposób automatyczny do społecznego nieprzystosowania dziecka. Decyduje o tym przede wszystkim rozluźnienie lub zerwanie więzi macierzyńskiej lub ojcowskiej z dzieckiem. Utrzymywanie stałych kontaktów z dzieckiem po rozwodzie rodziców stwarza jedyną szansę uchronienia go przed przykrymi i dramatycznymi następstwami uregulowanego prawnie rozkładu rodziny.

Dziecko pozbawione więzi emocjonalnej z naturalnym środowiskiem rodzinnym, zaczyna szukać jej namiastki poza domfem i to przeważnie wśród osób równie nieodpowiedzialnych za wychowanie, jak jego rodzice. Przekonują o tym badania przeprowadzone w kraju i za granicą. Na przykład w badaniach prowadzonych przez H. Spionek (1956) w latach 1950—1951 ustalono, że aż 61% nieletnich przestępców pochodziło z rodzin rozbitych. Natomiast w badaniach z lat 1964—1967, dokonanych pod kierunkiem M. Przetaczmikowej i M. Susułowskiej (1974, s. 243), stwierdzono, że wśród dzieci w wieku 3—13 lat sprawiających trudności wychowawcze było tylko 16% dzieci pochodzących z rodzin rozbitych. ^Wyniki tych ostatnich badań sugerują, że rozbicie rodziny nie jest jedyną i najważniejszą przyczyną powstawania trudności wychowawczych. Nierzadko pozornie scalona rodzina, która w istocie rzeczy pozbawiona jest głębszych związków uczuciowych, jest de facto jednym z głównych źródeł nieprzystosowania społecznego.

Dezintegracja życia rodzinnego wywiera szkodliwy wpływ na rozwój dzieci i młodzieży nie tylko wskutek ciągłych kłótni i wzajemnych utyskiwań rodziców, lecz także z uwagi na ich osobisty stosunek do dziecka. Staje się ono często przedmiotem przetargu rodziców i nierzadko pewnego rodzaju „parawanem”, za którym ukrywają oni rzeczywiste motywy toczonych przez nich sprzeczek. Dziecko bierze tu na siebie rolę „kozła ofiarnego” i z reguły jest osobą najbardziej poszkodowaną w rozgrywającym się dramacie rodzinnym.

47