IMG$48 (4)

Negatywnemu wpływowi dezintegracji życia rodzinnego pod-, dają się szczególnie chłopcy, co nie oznacza bynajmniej, iż wszyscy lub większość z nich zaczyna z czasem przejawiać trudności wychowawcze. W wyniku przeprowadzonych badań na ten temat można jedynie stwierdzić, że w przypadku takiej dezintegracji zwiększa się ryzyko występowania u dzieci i młodzieży zaburzeń zachowania. Ryzyko takie jest szczególnie duże w rodzinach skłóconych i awanturniczych, a zwłaszcza tam, gdzie konflikty i nieporozumienia nie ustępują także po rozwodzie. Stąd też nie tyle sam fakt rozwodu czy separacji, ile stała dysharmonia we współżyciu rodzinnym stanowi najbardziej niebezpieczny czynnik pojawiania się u dzieci i młodzieży cech nieprzystosowania społecznego. Przejawem owej dysharmonii są przede wszystkim nie kończące się spory, trwające niekiedy latami, prowadzone zazwyczaj w sposób napastliwy i wręcz brutalny (por. Havers N., 1981, s. 141 i n.).

Nieprawidłowe postawy rodziców.; Niebagatelną przyczyną nieprzystosowania społecznego dzieci mogą być i często są postawy rodzicielskie, które są przejawem tego, co myślą o swym dziecku rodzice, jaki okazują mu stosunek emocjonalny i w jaki sposób z nim postępują. Tak więc mają one zwykle trójwymiarową strukturę, złożoną z komponentu intelektualnego, tj. wiedzy i przekonań o dziecku, komponentu emocjonalnego odnoszącego się do żywionych wobec dziecka uczuć (np. miłości, wrogości lub obojętności) i komponentu behawioralnego, czyli gotowości do ściśle określonego oddziaływania na dziecko. Zakłada się, iż najbardziej znaczący w przypadku postaw rodzicielskich jest komponent emocjonalny, wyznaczający kierunek i charakter dwóch pozostałych. Rozumiane w ten sposób postawy rodzicielskie stanowią istotny czynnik w kształtowaniu osobowości dziecka, który — w zależności od dominacji rodzaju danej postawy — odgrywa rolę wysoce konstruktywną lub destruktywną z wychowawczego punktu widzenia.

Przyczyną nieprzystosowania społecznego są — rzecz jasna — jedynie nieprawidłowe postawy rodzicielskie, tzn. wywierające szkodliwy wpływ na rozwój dziecka. W każdej ze znanych typologii postaw rodzicielskich wymienia się zarówno pożądane, jak i niepożądane wychowawczo postawy rodziców wobec dziecka. Na szczególną uwagę zasługują typologie J. Makarovića, A. Roe, E. S. Schaefera i M. Ziemskiej (por. Ziemska M., 1980, s. 168—197).

Dla przykładu scharakteryzuję jedynie niepożądane postawy rodzicielskie, przedstawione w typologii M. Ziemskiej (1969). Podstawą ich wyróżnienia był z jednej strony nadmierny dystans uczuciowy rodziców wobec dziecka, a z drugiej —- nadmierna ich koncentracja na dziecku. Przez dystans uczuciowy rozumie się „odległość psychiczną’* dzielącą rodziców od dziecka, przy czym podkreśla się, że rodzice z „dystansem" zwróceni są z reguły „przeciw dziecku” lub „poza dzieckiem”, a w szczególnym wypadku „obok dziecka (nie zaś „ku dziecku"). Natomiast nadmierna koncentracja na dziecku oznacza brak jakiegokolwiek dystansu, tj. sugeruje się, iż rodzice pozostają zbyt blisko „przy dziecku” albo też tuż „nad dzieckiem”.

Uwzględniając nadmierny dystans uczuciowy rodziców wobec dziecka, M. Ziemska wyróżniła postaiwę unikającą i odtrącającą.

Postawa unikająca — jako jedna z niepożądanych postaw rodzicielskich — charakteryzuje się słabym na ogół przywiązaniem rodziców do dziecka i nader często cechuje ją obojętność uczuciowa. Rodzice o takiej postawie nie tylko pozbawieni są głębszej więzi emocjonalnej z dzieckim, lecz także nie przeżywają przyjemności z racji przebywania z nim. Z chwilą pojawienia, się trudności wychowawczych ozują się bezradni. Skłonni są do pozostawiania dziecku zbyt dużej swobody. Cechą typową dla postawy unikającej jest też m.in. wyraźny brak troski o dobro dziecka, nieangażowanie się w jego sprawy, a w skrajnym przypadku ignorowanie i porzucenie go.

Postawa odtrącająca przejawia się w traktowaniu dziecka jako ogromnego ciężaru, jaki spoczywa na rodzicach. Toteż wszelkie zadania, związane z opieką i wychowaniem dziecka, uważają za sWój przykry obowiązek, wykraczający poza ich siły i możliwości. Sądzą, iż dziecko ogranicza znacznie ich swobodę i uniemożliwia spełnienie aspiracji zawodowych oraz przeszkadza w urzeczywistnieniu dążeń życiowych. Nic więc dziwnego, że nie żywią wobec niego uczuć pozytywnych. Przeciwnie, dziecko często spotyka się z jawną dezaprobatą i krytyką ze strony rodzi-

4 — Trudności wychowawcze w szkole 49