IMGE21

stanowi wyraziste nastawienie antytradycyjne. Cecha „awan. gardowości" w takim rozumieniu właściwie nie dąje się zidentyfikować. Jej pojawienie się ma wprawdzie mniej więcej określony terminus a quo, gdzieś około roku 1910 (futuryzm, eks-presjonizm, kubizm), ale późniejsze występowanie nie ma już żadnych ograniczeń ani w przekroju synchronicznym procesu historycznoliterackiego („awangardowość” jest właściwością rozmaitych kierunków artystycznych i prądów występigąćyćli równolegle), ani w przebiegu diachronicznym tego procesu na przestrzeni ostatnich lat pięćdziesięciu („awangardowość* wiąże się w równej mierze z dążeniami artystycznymi sprzed pierwszej wojny, co i dążeniami występującymi po drugiej wojnie). Mianem „awangardy" określa się zarówno te kierunki, które zwracały się radykalnie przeciw tradycji w latach dwudziestych, jak i te, dla których tamten antytradycjonalizm sam już stwarzał tradycję do przezwyciężenia. Jest to więc nazwa-- worek i używanie jej przy tak dużym współczynniku owej „workowatosci" nie pozwala na przeprowadzenie najbardziej' nawet prymitywnych rozgraniczeń.

W drugim swym znaczeniu termin „awangarda” wskazuje na bardziej już sprecyzowany zakres ayawisk. Bardziej sprecyzowany — historycznie (i geograficznie). Oznacza mianowicie pewien zespół tendencji skrystalizowanych w literaturze (a także w plastyce, teatrze i filmie) polskiego dwudziestolecia międzywojennego, z których najważniejsze to — antytradyęjo-nalizm, rozbrat z konwencjami zeszło wiecznego realizmu i naturalizmu, poszukiwanie środków artystycznego przekazu związanych bezpośrednio z impulsami współczesnego „życia", nastawienie eksperymentatorskie, dążenie do programowości i teoretycznych uzasadnień procederu, artystycznego. Używany w tym znaczeniu termin „awangarda" zakreśla wprawdzie odrębny obszar na mapie literatury dwudziestolecia — możemy się bowiem „odciąć” od jego zastosowań pozaliterackich — ale ma stosunkowo niewielką wartość dystynktywną. Może być przydatny jedynie wówczas, gdy celem badawczym jest stworzenie dychotomicznego obrazu międzywojennego okresu literackiego, obrazu, którego ośrodek stanowi przeciwstawienie dwóch szeregów faktów: „awangardowego" (zgodnie z wyżej podanymi wyróżnikami) i „nieawangardowego". Gdy jednak usiłujemy zejść na niższe szczeble rozróżnień, gdy chcemy

zdać sobie sprawę z rozmaitości zjawisk, składających się na szereg .awangardowy", wtedy termin ów poczyna się ujawniać jako przeszkoda, i to tym bardziej wyraziście, im większe znaczenie przywiązujemy do momentów indywidualizujących poszczególne zjawiska. Stosowany w tak ogólnym znaczenia stwierdza on bowiem identyczność tam, gdzie chcielibyśmy określić różnorodność. Utożsamia — gdy my poszukujemy cech rozróżniających. Jest wspólną nazwą dla orientacji literackich nie tylko różniących się między sobą stopniem wyrazistości i hierarchicznym układam wyróżników .awangardy-nnu', ale też — niejednokrotnie — przeciwstawnych nawzajem, skłóconych i zwalczających się. Ekspreąjonizm poznańskiego .Zdroju", ruch futurystyczny, „Nowa Sztuka" i Almanach Nowej Sztuki, grupa krakowskiej „Zwrotnicy” i „Linii”, rozliczne kierunki poetyckie występujące w latach trzydziestych (tzw. .druga awangarda"), częściowo w nawiązaniu, częściowo w opozycji do poetyki „Zwrotnicy" — oto zestawienie naj ważniej szych kierunków zasadniczo wyłącznie poetyckich, które podpadają pod tę wspólną nazwę. Jeśli dodamy do tego „awangardowo" zjawiska w zakresie międzywojenną) prozy i dramaturgii — z pełną jasnością okaże się, że termin „awangarda" w referowanym teraz sensie niesie ze sobą propozycję porządkowania historycznoliterackiego, która w konwencjo nalia tycz nie krańcowy sposób zaprzecza „nieporządkowi* faktów literackich, uniemożliwiając jego dokładniejsze rozpoznanie.

W trzecim wreszcie — najwęższym — znaczeniu termin „awangarda” ma charakter indywidualizujący, odnosi się bowiem do jednego tylko spośród tych zjawisk, na które łącznie wskazywał w swoim sensie poprzednio omówionym. Odnosi się mianowicie do orientacji poetyckiej, która wykrystalizowała się za sprawą działalności „grupy krakowskiej” powstałej i skupionej — w początkowym stadium — wokół Tadeusza Peipera i wydawanego przezeń czasopisma „Zwrotnica” (w latach 1922—1927). Słowo „awangarda" położone w tytule niniejszej pracy zostało użyte w tym właśnie — najbardziej zacieśnionym — znaczeniu. W znaczeniu, które czyni z tego słowa nazwę względnie jednolitego układu historycznoliterackiego, mającego wyraźne granice i odrębnego w swoim charakterze od innych współczesnych mu układów, ów awangardowy