IMGW28 118

- I

niu nuzwy takim zjawiskom, które nazwy nie posiadają. Tcd^ nika ta znana jest retoryce pod mianem katachrezy, Ściśle biorąc, termin katachreza wskazuje na dwa typyzj^, wisk semantycznych, podstawą pierwszego — najbardziej ®j. nego — jest „niewłaściwe utycie wyrazu* (abusio), podstawą drugiego - o którym jest mowa poniżej — jest „brak właściwe-go wyrażenia", czyli inopio*⁹. W drugim wypadku mamy do czynienia ze specyficznymi przekształceniami semantyczny, mi, tak ze niektórzy badacze (P. Fontamer, H. Morier) wy% niąją katachrezy metonimiczne, synekdochiczne i metaforyce, ne. a inni (Lausbergl mówią nawet o semantycznej odrębno;. ! między metaforą a katachrczą⁶⁰. Nie wdając się w szczetflt we specyfikacje tych tropów i możliwości ich wzajemnych połą. czeń {catochrtte dirtcte lub croissantc), na użytek poniższych rozważań przyjmuję, te metafora i katachreza nie są tropami wyraźnie przeciwstawnymi (jak np. porównanie i metiforai. Traktuję więc katachrezę jako typ szeroko rozumianej tntUfo. ry, który wyróżnia się charakterystycznym mechanizmem semantycznym (sposobem przekształcania jednostek wyjfc* wych w nową całość znaczeniową). „Metafora — pisze U_U|. berg — tym się różni od katachreiy, że metafora jest przeniesieniem od rzeczy posiadającej nazwę do rzeczy posiadającą nazwę, a katachreza od rzeczy posiadającej nazwę do me m-zwanej (...i* (a. 202).

Jak wiadomo, w praktyce awangardzistów metafora służyła przekształcaniu zastanych jednostek językowych, np ar . zwy w peryfrazę, frazeologizmu w wyrażenie poetyckie. W tym sensie metafory zwTOtniczan byty środkiem przekształcania istniejących form języka potocznego. Tymczasem semantyczna funkcja katachrezy jest nieco inna, pooiesn służy nazwaniu tego, co jeszcze w języku me I nazwane lub nienazywalne. Inaczej mówią:, udzieleniem nazwy powołuje się te zjawiska do istnienia. (Nienazwane — przypominam Schulza — nie istnieje dla nas*

»Zob H. Uutbtff, 7Vopy. tłum. S SUbryta. pamiętnik litenctf HTł.

z. 1,». 204.    .    ^

•Zob P Fontamer. La Figura du ducoun Paris 1968,t 213-110,p«r H. Morier. DicUoanairt de Połtiąue et de Rhitoriątu. Pwi» 1975.4 163-1*? oraz Lsuiberg. op. cii., 1.197-207

O ile pseudonim poetycki jeat wypowiedzią semantycznie niezwykłą, o tyle znaczenie katachrestyczne jest w języku czymś zwycząjnym, ponieważ nic przekształca, lecz u żywsi zwykłego znaczenia leksykalnego. .Katachreza — pisze Morier — rozwija się od terminu właściwego iproprc ¹ do terminu metaforycznego"⁶'. Jako zjawisko lingwistyczne katachreza polega więc na inkorporacji nieznanych treści do nomenklatury juz ustabilizowanej: nazywa nieznane przez znane. Katachreza jest tym samym podstawowym tropem stosowanych we wszystkich wypowiedziach opartych na analogii — a do tych należą niewątpliwie liczne tezy symbolistyczne⁶². Warunkiem zakomunikowania tego, co .niewyrażalne", są bowiem albo określenia negatywne, albo nazwy z istniejącego już porządku znaczeniowego. Jak starałem się wykazać, proza Schulza dostarcza obu tych przykładów w obfitości.

Analizowane powyżej metajęzykowe przekształcenia słowa spelmąją warunki wymagane od szeroko rozumianej metafory. niemniej jednak pełnią one niewątpliwie funkcję katachrestyczną We wszystkich bowiem wypadkach nazywają takie własności rzeczy, zjawisk lub ludzi, które są niewyrażalne w słownikach związanych z nimi tematycznie. Wypowiedzi w prozie Schulza oscylują więc stale między przekształcaniem zastanego porządku znaczeniowego na nowy (i to je zbliża do awangardowych praktyk metaforyzacyjnych) a nazywaniem zjawisk nie mieszczących się w polach tematycznych zastanego słownictwa języka naturalnego (to zaś pozwala mówić o katachrozie ). Dla wyostrzenia opisywanych tu zjawisk semantycznych w narracji autora Sklepów cynamonowych powiedzieć można, ze procesy metaforyzacyjne stanowią awangardowe skrzydło metafory Schulza, podczas gdy procesy katachrestyczne — jej skrzydło sym holistyczne.

Morier. op. cit.. s 173, por. La u ■ borg. op. cii., s. 205.

.Rzeczywista lub wyobrażona przez ludzi analogia warstw bytu prowadzi do Ufo, u katachreza jest bardzo często, ponieważ dla zrozumienia bytu i jego struktury stanowi korzystne i konieczne zjawisko semantyczne” (Lausberg. op. cit, s. 204. Por. Podraza-Kwiatkowska. op. cit.. s 84>. Na temat metafory lob A. Okopień-Slawińska. Metafora bet uranie, lwi Semantyka wypowiedzi poetyckiej, op. cit.. T. Dobrzyńska. Metafora. Wrocław 1984 oraz Mówiąc przenośnie... Studia o metaforze. Warszawa 1994 (tamZe inne ujęcie relacji metafora-katachreza!