IMGp10 (5)

16 O. ANDRZEJ EFREM OBRUŚNUt OEM

Twórca programu ideowego redagujący tę koncepcję kierował się duchem epoki. Okres kontrreformacji charakteryzował się silnym rozwojem zakonów. Tendencji tej dano wyraz w sztuce wielkimi cyklami hagiograficznymi. Ich celem było popularyzowanie ideałów życia zakonnego i gloryfikowanie świętych. Każde zgromadzenie miało swą odrębną ikonografię i własny zastęp patronów. Dzieła im. poświęcone ozdabiają wnętrza kościołów klasztornych³⁷. Bazylika leżajska jest tego typowym przykładem.

W osobie Honoriusza III należy widzieć papieża, który zatwierdził regułę Zakonu Braci Mniejszych, a zatem dokonał aktu założenia wielkiej wspólnoty za- I konnej, w Grzegorzu IX natomiast — reformatora. Smulikowska umieszcza I wśród ukazanych postaci także sylwetkę św. Bernardyna ze Sieny³⁸. W św. Frań- I ciszku z Asyżu nie trudno więc dostrzec Zakonodawcę, w św. Bernardynie ze Sie-ny — reformatora i drugiego, duchowego założyciela Franciszkanów. Św. Bona- j wentura, wybitny teolog i reformator reprezentuje grono pierwszych wybitnych 1 naśladowców Biedaczyny. Postacie te łączą się bezpośrednio z pierwszymi latami jl funkcjonowania i z ważniejszymi etapami rozwoju Zakonu.

Nie bez znaczenia jest w tym przypadku parzyste ustawienie postaci wzglę- i dem osi symetrii wykluczające możliwość odczytywania treści od lewej krawędzi j parapetu ku prawej. W porządku tym dostrzeżemy w pierwszej kolejności św. j Franciszka i odpowiadającego mu św. Dominika, postacie symbolizujące założy- j cieli dwóch potężnych wspólnot zakonnych, następnie św. Bernardyna ze Sieny i św. Bonawenturę, znamienitych świętych zakonu, wreszcie — Honoriusza III i Grzegorza IX, papieży partycypujących w sposób istotny w powstaniu i refor-l mowaniu Franciszkanów.

Zestawienie obok siebie dwóch znamienitych Patriarchów we wnętrzu świątyni franciszkańskiej nie wydaje się faktem pozbawionym głębszego uzasadnienia. Już samo ich przyjście na świat rozpatrywano w kategoriach czegoś wyjątkowego. ! Posługiwano się przy tym interpretacją tekstu Sybilli Erytrejskiej³⁹, która miała ^{1 2}

przepowiedzieć przyjście Chrystusa, stan Kościoła i sąd ostateczny³. Interesujący nas Święci określeni są tam jako gwiazdy i zestawiani z bestią^{4 5}, za którą uważano Mahometa⁴.

Według św. Bonawentury, do Biedaczyny stosuje się proroctwo Izajasza, w którym mowa o tym, że „...zawoła Pan, Bóg zastępów, w ów dzień do płaczu i do narzekania, do obtysienia, do przepasania się worem”⁶, a także inne słowa: „I będzie dnia owego: zawezwę sługę mego [...] i oblekę go w szatę twoją, i pasem twoim wzmocnię go, a władzę twoją dam w rękę jego; i będzie jak ojciec mieszkańcom Jerozolimy i domowi judzkiemu”^{7 8 9}. Doktor Seraficki stwierdza, że „Franciszek był Posłańcem Bożym, miłym Chrystusowi i nam danym jako wzór do naśladowania, a światu do podziwiania. Dzięki tej świętości, żyjąc wśród ludzi, był naśladowcą anielskiej czystości, a dla doskonałych naśladowców Chrystusa stał się wzorem. Aby to wiernie i pobożnie wyrazić, nie tylko spełniał powierzony mu obowiązek «wzywania do płaczu i żałoby, do ostrzyżenia się i do przywdziania woru oraz do nakreślenia na czołach mężów, którzy wzdychają i boleją znaku Tau będącego symbolem krzyża, wzywającego do nawrócenia i noszenia ubioru w kształcie krzyża». Na dowód niezłomnego świadectwa prawdy, otrzymał także pieczęć podobieństwa Boga żyjącego, a mianowicie Chrystusa ukrzyżowanego”⁶.

Powyższe sformułowania stanowią bezpośrednie nawiązanie do perykopy Iz 22, 12 oraz z perykop: Ez 9, 4³ i Ez 28, 12. Św. Franciszek przywdział wór pokutny i swoim naśladowcom tak uczynił. Przepasał się powrozem, co wyobraża ubóstwo, umartwienie i czystość, według tego co mówi Chrystus¹⁰. Bóg dał mu

wielkim opiekunem zakonu franciszkańskiego. Sykstus V (1585-1S90) zapisał się jako Świethy | organizator i administrator. Największą jego zasługą było zreorganizowanie kolegium kardynalskiego 1 posunięcie naprzód dzielą centralizacji władzy kościelnej w myśl uchwal Soboru Trydenckiego. I Był protektorem i inicjatorem wiciu przedsięwzięć w dziedzinie sztuki. Z. K i e I b i ń s k a, op. cit~, i s. 35-37.

Tamże, s. 33. Zob.: i. Knipping, Iconography of the Coimter Reformalion in the Nether- I lands. T. 1. Nieuwkoop-Leidcn 1974, s. 141-172; E. MSlc, L‘art religieux de lafin du XVI' sićclem du XVIP siecle et du XVIW ślecie. Etude sur I'ieonographie apres le Concile de Trenie, Paris 1951, i s. 478-495.

* E. Smulikowska, Prospekty organowe w dawnej Polsce,.., s. 246. Prawdopodobnie za I Smulikowską szli inni znawcy przedmiotu. Zob.: E. Śnicżyńska-Stolot, op. clt., s. 48;

Z. Kazanowska, Bazylika i Klasztor OO. Bernardynów w Leżajsku, Kalwaria Zebrzydowska 1997, j s.33;A.E. O br u <n i k, Bazylika i Klasztor Ojców Bemantyn/iw w Leżajsku, Warszawa 1991, s. 22—24. i

* Honorat Kapucyn, Święty Franciszek Seraficki, 1.1, Warszawa 1901, s. 11. Szczegóło- , wo pisze o tych sprawach A. Świderków na Rozmów o Biblii cie/g dalszy, Warszawa 1996; i s. 221-228; Bogowie, demony, herosi. Leksykon, red. Z Pasek. Kraków 1996, s. 356-357.

„W ostatnim wieku uniży się Bóg, uniży się Dziecię Boże, złączy się z ludzką naturą boskość, układnie się na sianie baranek i według zwyczaju dzieci leżeć będzie Bóg i Człowiek”. Cyt. wg Honorat Kapucyn, op. cit., s. 11. Do słów tych nawiązywali w swych dziełach Bartłomiej Pizański, Jan Gerson, Piotr Rodulph, Henryk Seduliusz i inni.

Św. Franciszek i św. Dominik, to „jakby gwiazdy wśród obłoków, jasnemi żyda i nauki świecąc promieniami”, oświecający okrąg ziemski. Nie ustaną oni w tym, aż do przyjścia Antychrysta, to jest do czasów ostatecznych. Kościół stosuje do każdego z tych Patriarchów słowa: „Jak gwiazda poranna między mgłami i jak pełny księżyc w dni swoje świed, i jak słońce jaśniejące, tak on świedł w kościele Bożym." (Eccł 50, 7). Według Sybilli Erytrejskiej „Będzie bestya straszna od wschodu przychodząca, a dwie też gwiazdy powstaną przedw niej i nie ustaną aż przyjdzie obrzydliwość (aborninatio), i wola Najwyższego dokona się". — cytaty wg: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie polskim W. O. Jakuba Wujka S. J., Kraków 1962, s. 893; Honorat Kapucyn, op. cit., s. 11.

« Eccł. 50,6-7.

Iz 22, 12. — cyt wg Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie polskim W. O. Jakuba Wujka..., s. 919.

lz 22,20a. — cyt wg Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie polskim W. O. Jakuba Wujka..., s. 919-920.

1 Bonawentura, Wstęp 2.

⁴⁴ Ez 9,4: „Przejdź przez środek miasta, poprzez Jeruzalem, i naznacz ISu na czołach mężów wzdychających i żałujących nad wszystkimi obrzydliwośdami, które się dzieją w pośrodku niego" — cyt wg Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie polskim W O. Jakuba Wujka.., 3.1063.

Łk 12,35.