18542 IMGp09 (5)

O. ANDRZEJ EFREM OBRUŚNIK OFM

II. 6. Warsztat zakonny, ów Bernardyn ze Sieny. Rzeźba chóru muzycznego nawy północnej z 1693r. Leżajsk, Bazylika Ojców Bernardynów. Fot. S. Kłosowski

początkowo we Włoszech i na południu Europy, rozpowszechniły się od poł. XV wieku takie na północy. Niekiedy temat ten bywał rozszerzony o postać klęczącego żebraka. W późniejszych przedstawieniach tarcza z napisem IHS przybiera postać monstrancji lub relikwiarza^{1 2 3 4 5 6 7}.

Atrybuty św. Bernardyna posiadają głębokie uzasadnienie w życiu i działalności tego znamienitego kaznodziei i reformatora Zakonu Braci Mniejszych. Hierogram stanowi plastyczne odniesienie do tajemnicy Najświętszego Imienia Jezus^{8 9}. Atrybut ten stał się elementem charakteryzującym przedstawienia Świętego także. w innych epokach, zestawiany konsekwentnie ze wspomnianymi trzema mitrami”.

W okresie, w którym powstawał wystrój figuralny organów leżajskich, najbardziej popularne były sceny z życia św. Bernardyna, jego kazania, a zwłaszcza ujęcia pojedyncze¹⁰. Prawdopodobnie do tej tradycji odwołał się twórca interesującej nas figury, tym bardziej, że koncepcja tego typu występuje także na ołtarzu głównym leżajskiej Bazyliki¹¹ i na ołtarzu w tamtejszej Kaplicy św. Franciszka.

Zestawienie na jednej płaszczyźnie sylwetek św. Franciszka i św. Bernardyna ze Sieny nie wydaje się przypadkowe. Biedaczyna prezentowany jest w kontekście całego programu ideowego prospektu jako Zakonodawca. Pogląd ten, naszym zdaniem, nie podlega dyskusji. Zestawienie tego typu, występujące także na nastawie ołtarza głównego w Bazylice¹², sugeruje prezentację dwóch założycieli Zakonu. Jeden z nich, św. Franciszek z Asyżu jest Patriarchą wspólnoty w sensie historycznym, św. Bernardyn — drugim założycielem w sensie duchowym. Tytuł ten przysługuje wielkiemu Sienedczykowi z racji jego świętości i dorobku.

O tym, że w koncepcji ikonograficznej prospektu leżajskiego chodziło o prezentację Zakonu franciszkańskiego, a zwłaszcza jego początków, świadczą niewątpliwie treści ideowe parapetu chóru organowego w nawie głównej. W występującym tam zestawieniu postaci na planie pierwszym eksponowany jest św. Franciszek z Asyżu i św. Dominik. Obydwaj wielcy Patriarchowie nie stoją obok siebie, lecz symetrycznie względem osi przebiegającej przez środek prospektu i chóru muzycznego. W analogiczny sposób zestawione zostały sylwetki papieży Honoriusza III i Grzegorza IX, a także św. Bonawentury i być może św. Antoniego Padewskiego¹³.

* Tamże. szp. 314. N. Golichowski, Żywot św. Bernardyna Sieneńskiego, Kraków 1899, (passim). W środowisku polskim znane są średniowieczne jeszcze przykłady ikonografii .<w. Bernardyni ze Sieny. Świadczy o tym jedna z kwater tryptyku Koronacji Matki Bożej w kościele parafialnym w Łopusznej. M. Walicki, Malarstwo polskie. Gotyk, renesans, wczesny manieryzm. Warszawa 1963, iL

s. 299-300. Nie wydaje się tu przypadkowe parzyste uporządkowanie poszczególnych obrazów

tak, że obydwa wspomniane wizerunki franciszkańskie znajdują się w dolnej strefie kompozycji

Twórca przedstawił Świętego calopostaciowo, w habicie franciszkańskim, z głową lekko zakrytą kap

turem. Święty trzyma w lewej dłoni zamkniętą księgę, w prawej natomiast unosi berło, na szczycie

którego widnieje promienista gloria z hierogramcm „IHS”. Jest to jeden z najstarszych wizerunków kultowych tej treści w Europie. Nawiązuje on do podobnych przedstawień w tryptyku w Maciejow-

cach oraz do ujęcia z ramy obrazu Matki Bożej z Czeskiego Krumłowa. Analogie czytelne są tu * identycznym niemal odtworzeniu postaci. J. Gadomski Gotyckie malarstwo tablicowe Mało

polski. 1420-1470, Warszawa 1981, ii. 49,168, 169,170.

” W. F i t z g c r a I d. Św. Jan Kapistran, Poznań 1916, s. 52-54.

^a J. Grudziński, H. Lcsman, op. chi,szp. 314.

^M Zob.: P. M iści a tell i, Iconografia di san Bemardino, „Diana”, 7, 1932, s. 247-252; L. Rćau, Jconographie de fart chrćlien. T. 111/1, Paris 1955, s. 219-221; D. Arasse, Iconogra-phie et ivolution spirituelle. La tablette de saint Bemadin de Siena. RvHS 50,1974, s. 433-458.

^M E. Śnicżyńska-Stolot, F. S t o I o t, o/ł cit., fig. 306.

^u B. Ś. Syworyński, Treści ideowe ołtarza św. Franciszka z Asyżu w Bazylice OO. Bernardynów IV Leżajsku. Praca magisterska pisana na seminarium historii sztuki pod kierunkiem o. dra Andrzeja Efrema Obruśnika w ramach umowy z Wydziałem Teologicznym PAT w Krakowie, mps b. sygn. APBerKr, s. 49 nn.

Zestawienie to wydaje się zamierzone. Prawdopodobnie taka właśnie interpretacja przyświe

cała Smulikowskiej, która pierwsza określiła wspomnianych papieży jako Honoriusza 111 i Grzegorza

IX. E. Smulikowska, Prospekty organowe w Polsce..., s. 484. Wskazany przez autorkę papież miał być zdaniem Radojewskiego sylwetką Leona I Wielkiego jako reformatora muzyki kościelnej, patrona śpiewu chóralnego i chórzystów. Zdaniem Radojewskiego chodzi tu o papieża Leona IX, patrona muzyki i organistów. M. R a d o j c w s k i, op. cit., s. 78, przyp. 35. Pogląd ten podważa Kiel-bińska upatrując w wyszczególnionych postaciach: Sykstusa IV (1471-1484) i Sykstusa V (1585— —1590). Zdaniem autorki pierwszy z nich, głośny kaznodzieja, wybitny ftlozof i teolog, wykładowca na sześciu uniwersytetach, pełnił od 1460 roku urząd generała Zakonu. Został wybrany na papieża w 1471 roku. Głównym zamierzeniem politycznym Sykstusa IV, nie zrealizowanym do końca, było sprzymierzenie władz europejskich przeciwko Itakom. Papież ten byl propagatorem, obrońcą i usta-nowicielcm święta ku czci Niepokalanego Poczęcia Matki Bożej, znamienitym mecenasem sztuki,