IMGp12 (4)

24 O. ANDRZEJ EFREM OBRUŚNIK OFM

ideowych obrazu jest niewątpliwie wzmianka podana przez Pruszcza i Józefowicza, którą rozpowszechnił na początku obecnego stulecia Bogdalski⁷⁷. Wydaje się jednak, że koncepcja ta posiada wielorakie uzasadnienie¹¹ ².

Z punktu widzenia analizy treści ideowych oprawy snycerskiej leżajskich organów interesują nas zwłaszcza przedstawienia, w których św. Jan z Dukli prezentowany jest indywidualnie. Do tego typu wizerunków należą portrety. Powstawały one już w wieku XVI, a zatem w okresie poprzedzającym beatyfikację Jana. Były rozpowszechnione w domach prywatnych⁷⁹ i klasztorach bernardyńskich⁸⁰.

W analizie przewidzianej w rozprawie godne uwagi są ujęcia, w których nasz Święty jawi się indywidualnie i całopostaciowo. Interesującą grupę przedstawień stanowią w tym przypadku głównie koncepcje rzeźbiarskie. Są to przeważnie figury ołtarzowe, a także figury wchodzące w obręb wystroju prospektów organowych, stalli i wyrobów rzemiosła artystycznego*'. Do powyższej grupy przedstawień wypada zaliczyć również rzeźby na piedestałach i posągi wolno stojące”. Charakterystyczne dla tej grupy jest prezentowanie postaci Świętego wśród obłoków, w pozycji klęczącej, z rozpostartymi szeroko ramionami, z głową odrzuconą ku górze i wzrokiem wpatrzonym w .niebo. Jesteśmy zdania, że koncepcje te należy rozpatrywać w łączności z wielowiekową tradycją ikonografii Duklana, w której mają one swój dość częsty precedens.

Wydaje się, że najbardziej charakterystyczne i bardziej pierwotne dla ikonografii Janowej jest jednak ujęcie postaci ze złożonymi modlitewnie dłońmi, stojącej bądź klęczącej. Obraz przedstawiający Duklana adorującego Matkę Bożą, który zdobił jeden z ołtarzy w Kościele Ojców Bernardynów we Lwowie, był po translacji pierwszym wizerunkiem kultowym tego Świętego. Koncepcja ta została uwzględniona na jednym z obrazów wotywnych przedstawiających scenę historyczną z 1634 roku z udziałem królewicza Jana Kazimierza”.

We wnętrzu leżajskiej Bazyliki postać stojąca ze złożonymi modlitewnie dłońmi występuje kilkakrotnie. Jawi się ona m.in. w obrębie wystroju figuralnego stalli (il. 10). W każdym wypadku pozbawiona jest jednak atrybutów mogących służyć jednoznacznej jej interpretacji. Czynnikiem, który rzucił światło na tok naszego rozumowania, była figura zinterpretowana jako przedstawienie św. Jana Kapistrana (il. 8), Z układu prawego ramienia i dłoni z charakterystycznie zamykającymi się w uchwyt palcami można było wywnioskować, że w odróżnieniu od poprzedniej posiadała ona bliżej nieokreślony atrybut. Postaciami eksponowanymi w ikonografii franciszkańskiej są: św. Franciszek trzymający krzyż, św. Bernardyn ze Sieny z emblematem IHS, św. Bonawentura i św. Ludwik biskup Diluzy wyposażeni w pastorał oraz św. Jana Kapistran. W przypadku wystroju figuralnego pozytywu w nawie północnej jedyną postacią możliwą do wzięcia pod uwagę mógł

widnicje gałązka lilii. Święty klęczy przed mensą ołtarzową, nad którą unosi się pośrodku niebiańskie} poświaty tronująca Madonna z Dzieciątkiem Jezus na prawym kolanie. Tronem dla Matki Bożej są kłębiące się obłoki. W strefie górnej, od lewej strony, pada na nie intensywny strumień światła, którego tajemnicze źródło znajduje się poza sceną obrazu. Plastycznym odzwierciedleniem tej XVIII-- wiecznej ilustracji jest rycina znana jako V'era ęffigies Beati Joannis de Dukla, wyeksponowana w książeczce poświęconej Świętemu, opublikowanej w 1872 roku we Lwowie: Błogosławiony Jan z Dukli z nieprzebranej Opatrzności Boskiej hojnie laski szafujący. Do koncepcji tej zdaje się nawiązywać twórca obrazo w Kaplicy Św. Jana w Kościele Ojców Bernardynów w Dukli. Z. Kazanow-ska. Dukla..., iL na s. 6. Do XVUI-wiecznych przedstawień tego typu należą obrazy w kościołach bernardyńskich w Krakowie, Przeworska i Leżajsku, a także obraz w pobemardyńskim kościele Nawrócenia Św. Pawia w Lublinie, w kościele faraym w Przeworsku, obraz w Trzcianie kolo Dukli z ok. 1905 roku, obraz z 1925 roku w Zawadce koło Dukli. Do koncepcji najbardziej niezależnych należy obraz Zofii Szeptyckiej z 1860 roku, eksponowany w ołtarzu św. Jana z Dukli w Kościele Ojców Bernardynów we Lwowie. K. Kantak,J. Szabłowski, J. Żarnecki, Kościół i klasztor OO. Bernardynów w Krakowie, Kraków 1938, s. 103, przyp. 1, 121-123, 137; I. R e j d u c b - S a m -kowa, J. Samek, Kazimierz i Stradom. Kościoły i klasztory, KZSP IV, cz. 4, s. 14, fig. 180; E. Śnież yńska-Stolot,E S t ol ot. op. cit., fig. 247. Oryginalnym ujęciem jest także scena zaprezentowana na malowidle w Kościele Ojców Bernardynów w Dukli przez Ihdcusza Popiela. J. H ert z, op. cit., ił. 5,21.

” H. Wyczawski. op. cit.. s. 150, przyp. 71; C. Bogdalski,/)/. Jan z Dukli, wyd. 2, Kraków 1902, s. 22; tenże. Bernardyni w Polsce 1453-1530, L 2, Kraków 1933, s. 80.

™ Zob. analizę, którą przeprowadzi! A. E. Obruśnik, Ikonografia Świętego Jana z Dukli..., (passim), a także: 1. Rejducb-Samkowa, J. Samek, op. cit., fig. 248, 285, 350; E. Śnieży ńska-Sto) ot,E Stolot, op. cit., fig. 191.192,247,267.

" H.E. Wyczawski, W. R Murawie c.op. cit., s. 87-88.

Przez portrety rozumie się w rozprawie pólpostaciowe na ogól konterfekty prezentujące Jana frontalnie lub w trzech czwartych zwróconego w stronę widza. Ujęcia te nie zawierają wyraźnych odniesień do wydarzeń z życia Jana. a ukazują go raczej w kontekście atrybutów symbolizujących po-nadczasowość. Św. Jan z Dukli posiada nad głową aureolę i jasność spowijającą jego postać. Towarzyszą mu także aniołowie. Na niektórych wizerunkach tego typu Jan ukazywany był w pozycji klęczącej przed Matką Bożą z Dzieciątkiem, w towarzystwie przedstawiciela ludzi proszących o wstawiennictwo przed Bogiem. Przedstawienia wyposażone były nierzadko w inskrypcje: „Bcatus Joan-nes a Dukla" względnie .JBeatus Joannes Duklensis". 11. E. Wyczawski, op. cit., s. 158, 165. Zob.: A. E. Obruśnik. Ikonografia Świętego Jana z Dukli..., 11.1,2.

" Malarską interpretację (ego typu stanowi jeden z obrazów dekorujących zapiecki stalli w kościele Augustianów pw. Św. Katarzyny w Krakowie. Święty ukazany jest cakipostaciowo w pozycji stojącej. Jego głowę, znacznie odchyloną w lewo, spowija nimb. W prawej dłoni dzierży trupią czaszkę, lewą przykłada w duchu pokory do piersi. Hieratyczny układ postaci widniejącej na romboidalnie modelowanym złotym tle przypomina wolno stojące figury ołtarzowe, względnie obrazy świętych powstałe w okresie gotyku we Włoszech. Trupia czaszka symbolizująca tu niewątpliwie życie pustelnicze Jana brzmi dość klarownie we wnętrzu świątyni augustiańskiej obok innych świętych widocznych w wystroju pozostałych zapiecków. Ihmże, il. 3. Zob. także: W. Kopaliński Słownik symboli. Warszawa 1990, s. 54.

° Przykładem tego typu jest niewątpliwie kamienna rzeźba Tbmasza Huttcra z 1736 roku, która wieńczyła niegdyś kolumnę przed Kościołem Ojców Bernardynów we Lwowie. Nawiązuje doń, przypisywana warsztatowi lwowskiemu, kamienna rzeźba z XVIII wieku w zbiorach Klasztoru Ojców Bernardynów w Leżajsku. E. Śnicżyńska-S talot, F. Stolot, op. cit., fig. 401. Osobliwym przykładem jest również rzeźba wieńcząca sarkofag świętego wzniesiony po 1614 roku dzięki fundacji Mikołaja Danillowicza. T. Mańkowski, Bernardyńskie pomniki grobowe, PKliS PAU 9, 1948, s. 193,197; J. Hertz, op. cit., i). 8; A. E. Obruśn i k, Ikonografia Świętego Jana z Dukli.il. 4,5.

** Zob.: H. E. Wyczawski, W.F. Murawiec,op.cit.,fot.9.