IMGu03 (2)

rolę. zwłaszcza w przypadku ugrupowań północnych, odegrało również środowisk czw. kultur niżowych i leśnych, zwłaszcza kultury iwieńska i ceramiki dołkowo-g^. bykowej. B\ł to zapewne wyraz pełniejszego włączenia tych środowisk etnicznych -    w zasięg cywilizacji epoki brązu.

We wszystkich ugrupowaniach tego kręgu widoczna była wyraźna tendencja do stabilizowania się struktur osadniczych i gospodarczych. W tym czasie zaczęły poj_a. '■*esz*a -e *    "^iac się duże osiedla zamieszkiwane w sposób trwały w dłuższych odcinkach czaso-

:    -ac Dnieprem wvch. Dominowała w nich zabudowa naziemna z budynkami mieszkalnymi, głów.

nie o konstrukcji słupowej. Budynkom mieszkalnym towarzyszyły budowle gospodarcze, tworzące wraz z nimi całe kompleksy (zagrody), funkcjonujące jako wyodrębnione jednostki społeczno-ekonomiczne. Na znanym osiedlu Pustinka nad Dnieprem (kultura Sośnicka), zidentyfikowano 12 takich zagród, a przebrnie ich liczba wahała się między 10 a 15. Struktury i formy osadnictwa w kręgu Trzciniec-Komarów-So-1 śni ca były silnie zróżnicowane i rozbudowane. Obok] wielkich, stałych osiedli znane są również mniejsze, I krótkotrwałe (czy wręcz w typie obozowisk), z pólzie-1 miankowymi czy innymi, lekkimi (typu szałasowego) budowlami mieszkalnymi. Występują one częściej na obszarach o mniej urodzajnych glebach. Obserwowane przemiany oddają występującą w tym środowisku tendencję do stabilizowania się struktury zajęć gospodarczych, z dominującą rolą rolnictwa i stacjonarnej hodowli. Widoczna jest również skłonność clo elastycz-j nego dostosowywania się struktury gospodarczej do potencjalnych zasobów eksploatowanego środowiska Stąd na obszarach o dobrych glebach (np. wyżyny ta; sowę) w produkcji żywnościowej wyraźna byładomi-l nacja gospodarki rolniczo-hodowlanej, a na terenach niżowych znaczny udział gospodarki leśnej i wodnej (łowiectwo, zbieractwo, rybołówstwo).

Stopniowo zmieniła się leż sytuacja tych środowisk w /jtkinit do‘.tępu do osiągnięć metalurgii brą/owej-

\K prawdzie nie miały tu szans rozwoju większe lokalne osi odki wytwórczości brązowniczej, ale dopływ produktów z innych, bardziej zaawansowanych technologicznie centrów (zwłaszcza z tzw. ośrodka węgiersko-sied-miogrodzkiego), wyraźnie się zwiększył. Było to wynikiem rozwijających się kontaktów międzygrupowych, które sprzyjały przenikaniu nie tylko technologii brązowniczej i jej wytworów, ale także innych wzorców kulturowych. Stąd też w kulturach tego kręgu występuje niezwykły synkretyzm w zakresie doktryn religijnych, wyznaczających normy zachowań magicznych, formę i przebieg rytuału grzebalnego. Obok inhumacji z pochówkami w pozycji wyprostowanej i skurczonej, dość szeroko rozpowszechniona była też kremacja. Spalone szczątki zmarłych składano w jamach lub w popielnicach (zwłaszcza w kulturze komarowskiej), niekiedy też

Ryc. 376

Naramienniki brązowe ze skarbu odkrytego w Wójczy kolo Buska Zdroju (XII-X1 wiek p.n.e.)

pozostawiano na miejscu resztki stosu i nakrywano je kurhanem (kultura komarow-ska). Groby są płaskie lub podkurhanowe, przy czym liczba pochówków w grobach czy pod kurhanami może być bardzo różna. Znane są np. (zwłaszcza w kulturze trzci-nieckiej) liczne groby szkieletowe z pochówkami zbiorowymi.

Rozwój ugrupowań kręgu Trzciniec-Komarów-Sośnica przebiegający z grubsza w podobnym rytmie, został przerwany w 2. połowie II tysiąclecia BC, w okresie rozprzestrzeniania się kultur pól popielnicowych oraz zmian cywilizacyjnych we wschodniej Europie, których efektem było pojawienie się kultury Noua i kultury biełogru-dowskiej.

kultura

biełogrudowska

zolniki

Od XIII do X wieku BC na terytorium między środkowym Dnieprem i Dniestrem rozwijała się kultura biełogrudowska. Kontynuowała ona model zjawisk ukształtowany w okresie wcześniejszym, wzbogacając go jednak o nowe wartości kulturowe. Znana jest ona z wielkich osiedli z rozległymi domostwami naziemnymi i półziemianko-wymi, akcentujących stacjonarny charakter struktur gospodarczych i osadniczych. W sferze zachowań religijnych ocenianych m.in. przez pryzmat niezwykłego zróżnicowania form obrządku grzebalnego (pochówki szkieletowe, ciałopalne, płaskie, podkurhanowe), pojawił się nowy element - zolniki. Był to zapewne efekt powiązań ze środowiskiem kompleksu kulturowego Sabatinovka-Noua, w którym cen typ obiektów archeologicznych jest reprezentowany masowo. Zolniki są pozostałością praktyk kultowych, polegających na częstym paleniu ognisk i składaniu różnorodnych ofiar wokół ołtarzyków czy wręcz fetyszy zlokalizowanych w pobliżu osiedli na wolnym powietrzu. Na skutek częstego powtarzania tego typu zabiegów magicznych w otaczanych kultem miejscach, tworzyły się nawarstwienia różnego typu odpadków i popiołu, rzw. zoły (stąd nazwa zolniki). Często w centrum takich obiektów odkrywane są gliniane ołtarzyki lub też inne przedmioty kultu. W środowisku kultury biełogrudow-skiej potwierdzona jest obecność miejscowej metalurgii brązowej, ale stopień nasycenia instrumentarium niezbędnego w życiu codziennym przedmiotami krzemiennymi, kamiennymi i kościanymi jest jednak znaczny.

tzw. kultura czarnoleska

Na całym tym terytorium, od środkowego Podniestrza, przez środkowe Podnie-prse, aż po dorzecze Worskli, od XI wieku BC rozwijała się rzw. kultura czarnoleska (Gf rnyj Les). Na proces jej powstania znaczny wpływ wywarły oddziaływania, a być nawet przesunięcia ludnościowe z terenów położonych nad dolnym Dunajem (w tym po jego południowej stronie), zdominowanych w tym okresie przez krąg kultur s ceramiką stempelkową. Przemieszczenia te odegrały także istotną rolę w poja-''¹¹ mu się w tym okresie nowego ugrupowania w środkowej Mołdawii kultury G>