IMGw43 (3)

10 Rozdział l

plastycznej Tego rodzaju uzależnienia pojawiły się przede wszystkim dzięki postępowi technologicznemu i współczesnej cywilizacji, która z jednej strony naraża na stres, pustkę i nudę, a z drugiej wzmacnia dążenia do natychmiastowego zaspokojenia pragnień, dostarczając do tego niezbędnych środków [Guerreschi, 2006J.

Wobec wymienionych wyżej zachowań używa się także innych określeń, jak np, zachowania patologiczne lub ze względu na występujący w nich przymus i brak kontroli zachowania nałogowe, kompulsywne [Dodziuk, Kapler, 1999], kompulsyjność przejawia się w konieczności podejmowania określonych zachowań. który ch celem jest nie tyle osiągnięcie przyjemności, co zredukowanie złego samopoczucia i wewnętrznego napięcia. Zachowaniom tym towarzyszą obsesyjne myśli, wymykające się spod kontroli. Ogólnie, jest to rodzaj uzależnienia psychicznego (niesubstancjalnego), zaś o patologii świadczy przejawianie dużego zapotrzebowania na wykonywanie tych czynności, ich częstotliwość, eks-tremalność czy intensywność. Pomimo że zachowania te mają charakter autode-stmkcyjny, to w zasadzie są akceptowane społecznie. Uwagę zwraca także mnogość określeń związanych z niektórymi z nich, czego przykładem mogą być zachowania związane z użytkowaniem intemetu, w stosunku do których stosuje się takie określenia, jak intemetoholizm, siecioholizm, cyberzależność, problemowe, patologiczne użytkowanie intemetu czy związane z nadmiernym angażowaniem się w zakupy, jak zakupoholizm, kupnoholizm, shopoholizm czy zaku-pomania.

Czy tego rodzaju zachowania spełniają kryteria uzależnienia? Uzależnienie to nabyta silna potrzeba wykonywania jakiejś czynności lub zażycia jakiejś substancji [Woronowicz, 2009], Baumeister i wsp. [2000] przyjmują, że uzależnienie to fizyczna i psychiczna potrzeba określonej substancji, oznaczająca pewnego rodzaju utratę kontroli, co prowadzi do wielu nieprzyjemnych reakcji. Według obowiązującej aktualnie międzynarodowej klasyfikacji chorób i problemów zdrowotnych (ICD-10) zespół uzależnienia określa się jako kompleks zjawisk fizjologicznych, behawioralnych i poznawczych, wśród których przyjmowanie substancji dominuje nad innymi zachowaniami, które miały poprzednio dla jednostki większą wartość [Mayer, 2003]. O uzależnieniu świadczą takie cechy, jak:

silne pragnienie lub poczucie przymusu podejmowania określonych zachowań, trudności w kontrolowaniu zachowania związanego z danym obszarem działania,

- fizjologiczne objawy odstawienia, występujące, gdy zachowanie zostało przerwane lub ograniczone,

stwierdzenie tolerancji (potrzeba nasilania zachowań w celu uzyskania efektów wcześniej uzyskiwanych przy mniejszym nasileniu),

' Charakterystyka zachowań kompulsywnych związanych z wykonywaniem czynności została przedstawiona także w artykule Ogińskiej-Bulik, 201 Oa.

-    narastające zaniedbywanie innych źródeł przyjemności,

-    kontynuacja szkodliwych zachowań mimo ich wyraźnych szkód [Mellibruda, 2000, Cierpiałkowska, 2006].

Dodziuk i Kapler [1999] wskazują, że z uzależnieniem mamy do czynienia, gdy zachowanie człowieka charakteryzuje się następującymi właściwościami:

-    mają charakter nałogowy, czyli cechuje je wewnętrzny przymus i powtarzający się schemat (cykl zachowań musi wystąpić i to w stałej konfiguracji),

- ten schemat zachowań jest powtarzany pomimo wyraźnie destrukcyjnego ich charakteru,

-    zachowania nie podlegają modyfikacji (z reguły występują w rytualnym porządku, nie dostosowując się do okoliczności czy warunków),

-    postępuje destrukcja, nasila się ilość szkodliwych konsekwencji zachowania,

-    utrwala się system przekonań i poglądów, które służą trwaniu w nałogowych zachowaniach,

-    przy próbach samodzielnej zmiany zachowań dochodzi do niepowodzeń,

-    pozostawanie przy nałogu przynosi wyraźne korzyści (zarówno subiektywne, jak i obiektywne).

Podobną charakterystykę można odnieść do uzależnienia o charakterze nie-substancjalnym. Jak podkreśla Juczyński [2008], w zasadzie nie ma różnic w zasadniczych cechach zachowania ludzi uzależnionych od substancji czy od czynności. Ci pierwsi poszukują kontaktu z substancją, drudzy zaś możliwości wykonywania określonych czynności. W jednym i drugim przypadku występuje silne pragnienie wykonywania danej czynności, następuje utrata kontroli, pojawiają się objawy zespołu abstynencyjnego w postaci różnych dolegliwości i niepokoju oraz kompulsywne (przymusowe) pragnienie kontynuowania aktywności pomimo jej negatywnego wpływu na funkcjonowanie psychospołeczne jednostki.

Dodziuk i Kapler [1999] wskazują na wspólne cechy zachowań nałogowych, niezależnie od tego, jakiej "używki” dotyczą. Wciągają i przywiązują one człowieka, angażują jego energię i uwagę potrzebną do radzenia sobie z zadaniami życiowymi czy rozwiązywania problemów i rozwoju. Te zachowania utrwalają się i rozbudowują w silne struktury, które zaczynają żyć własnym życiem. Negatywne skutki tych zachowań nałogowych przejawiają się w różnych sferach funkcjonowania człowieka. Najwięcej - dotyczy relacji z innymi ludźmi (90% badanych) i zdrowia (70% badanych), w nieco mniejszym stopniu samopoczucia i samooceny. Brown [za: Juczyński, 2008] za wspólne cechy obydwu rodzaju uzależnień uznaje:

-    wyrazistość - kierowanie myślami, emocjami i działaniami w sposób przekraczający normalne zachowania,

-    wpływ na zmianę nastroju,

-    wzrost tolerancji wyrażający się w coraz większym zaangażowaniu się w zachowania przynoszące oczekiwane lub zbliżone efekty,