KracauerCaligari6

65 Okres powojenny

swej woli człowiekowi, który staje się jego. narzędziem. Jest to technika zapowiadająca, pod względem treści i celu — władanie duszą, które Hitler pierwszy zastosował na gigantyczną skałę. Chociaż w czasach, gdy powstał Caligari, motyw mistrza-hipnotyzera nie .był czymś nowym w filmie (odegrał on ważną rolę w amerykańskim filmie TriWy wyświetlanym podczas wojny w Berlinie) — Iw środowisku bezpośrednio otaczającym obu autorów Caligariego nie było żadnych bodźców, które by mogły ich skłonić do wprowadzenia tego motywu. ²⁰) Powodował nimi, prawdopodobnie, jakiś podświadomy impuls, jeden z impulsów pochodzących z głębokich pokładów słabo pulsującego życia ludu, z których czasami może się zrodzić prawdziwy obraz świata.

r Należałoby sądzić, że biegunem przeciwstawnym biegunowi tyranii jest biegun 'wolności; Niewątpliwie umiłowanie wolności skłoniło Jano-witza i Mayera do ukazania istoty, tyranii. Biegun ten jest punktem zbornym elementów związanych z jarmarkiem: szeregu namiotów, tłoczącego się przy nich tłumu i różnorodnych atrakcji. Tutaj Alan i Francis wesoło mieszają się z gromadą gapiów; tu właśnie w miejscu swych triumfów zostaje ostatecznie schwytany doktór Caligari.

Dla oddania atmosfery panującej na jarmarku dzieła literackie bardzo często porównują go z wieżą Babel lub Babilonem. Pewien siedemnastowieczny poeta pisze, że gwar i hałas „nie dadzą się porównać nawet z wieżą Babel”, a około 200 lat później młody poeta angielski z entuzjazmem pisze o tym „Babilonie straganów”. ²¹) Sposób, w jaki wpleciono tu obrazy biblijne, charakteryzuje jarmark jako enklawę najrozmaitszych rozrywek, podległych jednemu tylko prawu — prawu anarchii. Na tym właśnie polega jego nie przemijająca atrakcyjność. Ludzie wszystkich klas, młodzi i starzy, lubią wędrować wśród labiryntu krzykliwych barw, ogłuszającego hałasu, wśród potworów i różnorodnych atrakcji dostarczających fizycznych wprost wrażeń, począwszy od gwałtownych fwstrząsów aż do doznań o niezwykłej subtelności. Dla dorosłych jest to cofnięcie się do lat dzieciństwa, do lat, gdy zabawy i poważne problemy traktowane są na równi, gdy sprawy realne i wyimaginowane mieszają się wzajemnie, a anarchistyczne pragnienia bezskutecznie próbują atakować świat nieograniczonych możliwości .Cofając się do lat dzieciństwa dorośli uciekają przed cy'wilizacją, która dąży do prześcignięcia i zniszczenia chaosu instynktów — uciekają od niej, aby przywrócić chaos, w którym cywilizacja nie może się ostać. Jarmark nie jest symbolem wolności, jest anarchią, która wywołuje chaos.

Jest rzeczą znamienną, że większość scen rozgrywających się w Cali-'......—sie od małej przysłony ukazując katarynia-

l Jeśli wolność podobna jest do rzeki, chaos przypomina wir.’-Człowiek przez zapomnienie może pogrążyć się w chaosie, lecz nie jest w stanie w nim się poruszać. Fakt, że autorzy wybrali jarmark jako antytezę ucisku stosowanego przez Caligariego, jest ddwodem pewnych wypaczeń w ich rewolucyjnych aspiracjach. Mimo swej wielkiej tęsknoty do wolności nie byli oni w stanie wyobrazić sobie nawet jej zarysów. Koncepcja ich posiada akcenty cyganerii; robi raczej wrażenie wytworu naiwnego idealizmu niż prawdziwej introspekcji. Można byłoby twierdzić, że jarmark wiernie odzwierciedlał chaos panujący w powojennych Niemczech. [ Świadomie czy nieświadomie, Caligari ukazuje duszę wahającą się między tyranią a chaosem, duszę stojącą w obliczu rozpaczliwej sytuacji: wszelka ucieczka przed tyranią może wprowadzić ją w stan całkowitego zamętu. W sposób logiczny film roztacza przenikającą zewsząd atmosferę zgrozy. Podobnie jak świat hitlerowski Caligari obfituje w ponure 'wróżby, akty terroru, wybuchy paniki. Nasycenie filmu okropnościami z jednej, a beznadziejnością z drugiej strony osiąga swój punkt kulminacyjny w ostatnim epizodzie, który usiłuje wrócić do normalnego życia. Z wj^jąt-lciem dwulicowej postaci dyrektora i ukrytych w cieniu członków szpitalnego personelu „normalność” pokazana jest poprzez tłumy nerwowo chorych snujących się w swym dziwacznym otoczeniu. Dom wariatów jest zatem rzeczą normalną: niesposób lepiej odmalować beznadziejności. Zarówno w tym filmie, jak i w Homunuculusie rozpętały się sadyzm i pragnienie zniszczenia. ^2S) Powrót tych elementów na ekran podkreśla ponownie ich znaczenie w zbiorowej duszy narodu niemieckiego."

Swoistość techniki zdradza zazwyczaj swoistość myślenia. W Caligarim zaczynają dochodzić do głosu pewne metody, które stanowią właściwość niemieckiej techniki filmowej.” Caligari zapoczątkował serię filmów zrealizowanych w 100% w atelier. Podczas gdy filmowcy szwedzcy musieli w owym czasie pokonyiwać wielkie trudności, by móc nakręcić zdjęcia burzy śnieżnej lub lasu, reżyserzy niemieccy, przynajmniej do roku 1924, byli takimi zwolennikami zdjęć atelierowych, że budowali całe krajobrazy w halach zdjęciowych. Woleli oni komenderować sztucznym wszechświatem niż uzależniać się od przypadkowego świata zewnętrznego..

Ucieczka do atelier była częścią powszechnej ucieczki pod skorupę. Z chwilą gdy Niemcy zdecydowali się na szukanie schronienia wewnątrz duszy, nie mogli pozwolić na to, by filmy ukazylwały świat, który oni porzucili. Fakt ten wyjaśnia rolę architektury w filmie niemieckim po Caligarim, rolę która uderzyła niejednego obserwatora. Pisząc o powojennej sytuacji w kinematografii niemieckiei Paul Rotha zaznacza: ..Jest