KracauerCaligari1

58 Okres powojenny

„matką”, która poczęła je i uczyniła dojrzałym”. W końcu nasunął się pewien drobny problem: autorzy nie wiedzieli, jak nazwać swego bohatera, którym był psychiatra stworzony na podobieństwo największego wroga Mayera z czasu wojny. Rozwiązania dostarczył im mało znany tom dzieł Stendhala „Nieznane listy Stendhala”. Przeglądając książkę Janowitz wyczytał, że Stendhal po powrocie z pola bitwy poznał w Mediolańskiej La Scali oficera nazwiskiem Caligari. Nazwisko to przypadło do gustu obu autorom. J

Akcja opowiadania rozgrywa się w wyimaginowanym mieście, położonym w północnych Niemczech na granicy Holandii, o wiele znaczącej nazwie Holstenwall. Pewnego dnia do miasta przyjeżdża lunapark z karuzelą oraz Iwędrownymi kuglarzami, wśród których jest doktór Caligari, dziwny człowiek w okularach, zapowiadający występy somnambulika Cezara. Aby otrzymać pozwolenie na spektakl, Caligari udaje się do ratusza, gdzie zostaje nieodpowiednio potraktowany przez pewnego aroganckiego urzędnika. Następnego dnia znaleziono urzędnika zamordowanego w swym pokoju. Wypadek ten nie przeszkadza mieszkańcom w zabalwie. Do namiotu doktora Caligariego wchodzi dwóch studentów — Francis i Alan, zakochanych w córce lekarza Jane, którzy śledzą, jak Cezar wolno wychodzi z prostokątnej, podobnej do trumny skrzyni. Caligari oznajmia zdenerwowanym widzom, że somnambulik Cezar przepowiadać będzie przyszłość. Podekscytowany Alan pyta, jak długo będzie żył. Cezar otwiera usta; jest opanowany straszliwą, hipnotyczną mocą, która emanuje z jego pana. „Do świtu” — brzmi odpowiedź. O świcie Francis dowiaduje się, że przyjaciel jego został zasztyletowany w identyczny sposób co urzędnik z ratusza. Podejrzewając Caligariego o zainspirowanie tej zbrodni student prosi ojca Jane, aby mu pomógł w przeprowadzeniu dochodzenia. Obaj mężczyźni dostają się do namiotu Caligariego, żądając przerwania transu jego medium. Jednakże w tej samej chwili zostają wezwani przez policję jako świadkowie przy przesłuchiwaniu pewnego zbrodniarza — mordercy kobiety, który kategorycznie zaprzecza jakoby był poszukiwanym zabójcą.

Francis nie przestaje śledzić Caligariego i po zapadnięciu zmroku po cichu przedostaje się przez okno do jego namiotu. W chwili gdy wydaje mu się, że Cezar leży 'w swojej skrzyni, Cezar włamuje się właśnie do pokoju Jane, podnosi sztylet, by przebić śpiącą dziewczynę; patrzy na nią, odrzuca sztylet i ucieka po dachach i drogach unosząc w ramionach jęczącą Jane. Ścigany przez ojca dziewczyny, porzuca ją. Dziewczyna zostaje •odprowadzona do domu, a jej prześladowca umiera z wyczerpania.

skrzynię-trumnę i Francis wyciąga z niej kukłę wyobrażającą somnam-bulika. Korzystając z niedbalstwa urzędnika przeprowadzającego śledztwo Caligari ucieka; stara się ukryć w zakładzie dla nerwowo chorych. Student ściga go. Przychodzi do dyrektora zakładu, aby zapytać, czy nie schronił się tam zbieg i nagle cofa się z przerażeniem: dyrektorem zakładu jest doktór Caligari.

Następnej nocy, gdy dyrektor zakładu już zasnął, Francis wraz z trzema lekarzami, których wtajemniczył w całą historię, przeszukują gabinet dyrektora i znajdują materiał całkowicie obciążający znakomitego psychiatrę. Wśród stosu książek trafiają na stary tom o kuglarzu nazwiskiem Caligari, który w XVIII wieku wędrował po północnych Włoszech hipnotyzując swe medium Cezara i skłaniając go do popełniania licznych morderstw; gdy Cezar był nieobecny Caligari, aby zmylić czujność policji, podstawiał woskdwą kukłę.

Główny materiał dowodowy stanowią sporządzane przez dyrektora raporty szpitalne: świadczą one, że doktór pragnął zbadać hipnotyzerskie zdolności Caligariego, że pragnienie to urosło do rozmiarów obsesji i że w chwili, gdy opiece jego powierzono pacjenta-somnambulika, nie mógł się oprzeć pokusie powtórzenia na nim owych potwornych praktyk. Chcąc zmusić dyrektora do przyznania się do winy, Francis konfrontuje go z ciałem somnambulika, który był narzędziem ^;w jego rękach. Gdy potwór uświadamia sobie, że Cezar nie żyje, popada w szał. Służba szpitalna nakłada mu kaftan bezpieczeństwa. ''

To makabryczne opowiadanie w duchu E. T. A. Hoffmanna było jawnie rewolucyjną nowelą, w której jak podkreśla sam Janowitz — wspólnie z Carlem Mayerem potępił on wszechpotężną władzę państwa, objawiającą się w ogłaszaniu powszechnych mobilizacji i deklaracjach wojny. W oczach autorów prototypem takiej drapieżnej władzy był iwłaśnie wojenny rząd w Niemczech. Jako poddani Austro-Węgier autorzy łatwiej niż obywatele Reichu mogli przeniknąć fatalne tendencje tkwiące w niemieckim systemie rządzenia. Symbolem tych tendencji jest Caligari, zwolennik nieograniczonej władzy, która czci siłę jako taką i która dla zaspokojenia żądzy panowania gwałci bez litości wszelkie prawa i wartości człowieka. Działając tylko jako narzędzie w rękach Caligariego, Cezar jest raczej niewinną ofiarą niż mordercą. W ten sposób rozumieli go autorzy. Zgodnie z pacyfistycznymi przekonaniami Jandwitza stworzyli oni postać Cezara z niejasnym zamiarem odmalowania prostego człowieka, którego przymusowa służba wojskowa uczy zabijać i stawać się ofiarą zabójstwa. Rewolucyjne znaczenie opowieści występuje bezsprzecznie w jej zakończę-