45145 KracauerCaligari0

Historia filmu - ćw

Okres powojenny

56

Niemiecka koncepcja jednostki była raczej tak bogata w tradycyjne wartości, że nie można jej było bez wahania wyrzucić za burtę.

F Filmy okresu powojennego, od r. 1920 do r. 1924, stanowią wyjątkowy ,,monologue interieur”. Ujawniają one rozwój stosunków w skali niemal że nie osiągalnej dla niemieckiej umysłowości. *

V

CALIGARI

Jeden z dwóch autorów filmu Gabinet doktora Caligari Czech, Hans Janowitz, wychowywał się w Pradze — mieście, gdzie rzeczywistość splata się z marzeniem, a marzenia przeobrażają się w wizje okropności. ¹) Pewnego wieczoru, a było to w październiku 1913 roku, w Hamburgu, młody ten poeta spacerował po wesołym miasteczku, usiłując odnaleźć dziewczynę, która urzekła go swą urodą i wdziękiem. Pod namiotami znajdował się tak zwany Reeperbahn, jedno z najbardziej znanych 'wśród marynarzy miejsc rozrywkowych na świecie. W pobliżu, na Holstenwall, gigantyczny pomnik Bismarcka, dłuta Lederera, stał na straży okrętów zakotwiczonych w porcie. Szukając dziewczyny, Janowitz szedł za odgłosem srebrzystego śmiechu, który jak sądził, jest jej śmiechem i znalazł się w zacienionym parku graniczącym z Holstenwall. Śmiech, który prawdopodobnie miał zwabić młodego człowieka, zamilkł w krzakach. Gdy nieco później młodzieniec odszedł, inny cień, dotychczas ukryty w krzakach, wyłonił się nagle podążając naprzód, jakby za dźwiękiem tego śmiechu. Mijając nieznany cień Janowitz rzucił nań okiem: przypominał on przeciętnego mieszczucha. Ciemności jednak pochłonęły go, uniemożliwiając Janowitzowi dalsze poszukiwania.

Nazajutrz w miejscowej prasie ukazały się sensacyjne nagłówki: „Potworny mord seksualny na Holstenwall! Młoda Gertruda... zamordowana”. Pod wpływem ponurego uczucia, że zamordowana Gertruda mogła być dziewczyną, którą ujrzał w lunaparku, Janowitz poszedł na pogrzeb ofiary. Podczas żałobnej uroczystości 'wydawało mu się, że wykrył mordercę, którego jeszcze nie schwytano. Człowiek, którego podejrzewał, poznał go również. Był to ów mieszczuch — cień z krzaków.

Współautorem Caligariego był Carl Mayer. Mayer urodził się w austriackim mieście Graz, gdzie jego ojcu; zamożnemu businessmanowi powodziłoby się jak najlepiej, gdyby nie został opanowany manią zdobycia „naukowej” metody gry. Jeszcze w młodości sprzedał majątek i udał się celem wypróbowania „swego niezawodnego systemu” do Monte Carlo. Po kilku miesiącach powrócił do Grazu kompletnie zrujnowany. Pod wpł/wem tej katastrofy ojciec — maniak wyrzucił z: domu szesnastoletniego Carla wraz z młodszym rodzeństwem, po czym popełnił samobójstwo. Jako zupełnie młody chłopak Carl Mayer musiał opiekować się trojgiem dzieci. Wędrując po Austrii jako sprzedawca barometrów, śpiewak i statysta w wiejskim teatrze, zainteresował się sceną. Nie było odmiany sztuki scenicznej, której by Carl nie wypróbował w ciągu kilku lat swej wędrówki — lat pełnych doświadczenia, które okazały się niezmiernie pożyteczne w jego przyszłej karierze poety filmolwego. Na początku wojny młody poeta zarabiał na życie szkicując portrety Hinden-burga w monachijskich kawiarniach. Po kilku latach wojny, jak podaje Janowitz, Mayer musiał się poddać badaniom psychiatrycznym i był bardzo rozgoryczony na pewnego wyższego oficera-psychiatrę, który przeprowadzał te badania.

Wojna skończyła się. Janowitz, który od jej wybuchu służył jako oficer w pułku piechoty, powrócił jako zdeklasowany pacyfista pałający uczuciem nienawiści do władzy, która wysłała miliony ludzi na śmierć. Czuł, że '.władza absolutna jest w samej swej istocie zła. Janowitz osiadł w Berlinie, gdzie poznał Carla Mayera i wkrótce przekonał się, że ten ekscentryczny młody człowiek, który nigdy dotąd nie napisał ani słowa, podzielał jego rewolucyjne idee i przekonania. Dlaczegóż nie miałby ich wyrazić na ekranie? Oczarowany filmami Wegenera Janowitz wierzył, że ten nowy środek ekspresji nadaje się doskonale do potężnych rewelacji poetyckich. Dwaj przyjaciele rozpoczęli niekończące się dyskusje, które obracały się dokoła przygody Janowitza na Holstenwall oraz umysłowego pojedynku Mayera z jego psychiatrą. Obie te historie wzajemnie się pobudzały i uzupełniały. Po takich dyskusjach przyjaciele odbywali nocne przechadzki bezgranicznie oczarowani barwnym i g|warnym jarmarkiem na Kantstrasse. Była to jedna dżungla, bardziej podobna do piekła niż do raju, dla tych jednak, którzy zamiast okropności wojny przeżywali teraz niedostatek — była raczej rajem_% Pewnego wieczoru Mayer zaciągnął swego towarzysza na przedstawienie, które zrobiło na nim duże wrażenie. Spektakl nosił tytuł „Człowiek czy maszyna” i przedstawiał siłacza, który demonstrował cuda swej siły znajdując się w stanie oczywistego odrętwienia. Czynił to tak, jak gdyby był zahipnotyzowany. Najdziwniejszą rzeczą było to, że jego sztukom towarzyszyły okrzyki, które działały na zdumionych widzów jak brzemienne w skutki wróżby.

Każdy proces twórczy natrafia na taki moment, kiedy wystarczy jedno dodatkowe przeżycie, aby spoić wszystkie elementy w jedną całość. Takim właśnie przeżyciem był tajemniczy siłacz. Tego dnia dwaj przyjaciele ujrzeli wizję oryginału Caligariego. W ciągu następnych sześciu tygodni napisali rękopis. Określając role, jakie przypadły im podczas wspólnej pracy, Janowitz nazwał siebie „ojcem, który zasiał ziarno” a Mayera