kultura symboliczna 2; kultura chłopska

„Ideacyjne” rozumienie kultury jako zespołu pewnego rodzaju sądów, respektowanych przez ludzkie zachowania z odpowiednią dozą deformacji, nawiązuje do pewnych idei F. Boasa, a dalej E. Sapira oraz B.L. Whorfa. Chodzi tu zwłaszcza o ideę rekonstruowania kultury z jej „własnego punktu widzenia”, z punktu widzenia sposobu, w' jaki ujmuje ona śwdat przyrody i świat społeczny, a także o ideę szczególnej dla tego rekonstruowania roli badań nad pojęcio-wo-językową artykulacją świata, jaka właściwa jest danej społeczności. Współcześnie głównym przcdstawiciclemuorientacji „etnonaukowej” jest W.H. Goodenough. Dodajmy, że nic nie stoi na przeszkodzie temu, aby „wewnętrznie” („emicznie”, —► emic/etic) zrekonstruowaną kulturę poddawać następnie operacjom wyjaśniającym w^; sposób nadający się do interpretacji filozoficzno-materialistycznej.

Zaletą traktowania kultury jako określonego zespołu sądów (przekonań) respektowanych powszechnie w danej społeczności jest m.in. jednorodność używanego w tym kontekście , aparatu pojęciowego, nie ustępująca jednorodności pojęciowej „zacbowaniowo-wytworo-wego” ujmowania kultury (przy uzyskaniu wszelako możliwości znacznie głębszej prezen- , tacii poznawczej tej ostatniej). W szczególności | możliwe staje się w tych ramach bardziej konsekwentne dzielenie kultury na poszczególne jej dziedziny czy sfery, uwzględniające w znacznej mierze dotychczasowe intuicje klasyfikacyjne. I tak przyjmując generalnie, że funkcją | kultury jest regulowanie działań tworzących praktykę społeczną (spoleczno-regulacyjna koncepcja kultury — J. Kmita, 1985), potraktujemy ją jako odpowiedni zespół sądów normatywnych (określających wartości-cele) oraz dy-rektywalnych (odpowiadających „wzorcom zachowań” zorientowanych na odpowiednie wartości-cele). Można wówczas podjąć tradycyjny podział kultury na materialną (cywilizację, kulturę rzeczywistości itp.) oraz duchową (kulturę właściwą, kulturę wartości itp.).

Podstawą tego podziału jest kryterium następujące: czy osiąganie efektów funkcjonujących społecznie przez respektowanie stosownych sądów normatywno-dyrektywalnych wymaga niezbędnie respektowania tych sądów przez otoczenie społeczne, czy też nie? Jeśli I odpowiedź jest negatywna, to wówczas mamy do czynienia z sądami normatywno-dyrektywal-nymi ze sfery kultury materialnej; sferę ową najbardziej instruktywnie oznaczałby termin kultura techniczno-użytkowa. Jeśli natomiast odpowiedź jest pozytywna, to wówczas mamy do czynienia z sądami normatywno-dyrektywal-nymi ze sfery kultury duchowej; najwłaściwszy byłby tu jednak właśnie termin k.s. Pojęcie to ma wszelako sens inny niż ten, jaki nadała mu

A. Kłoskawska. Chodzi przede wszystkim o podkreślenie faktu, że k.s. reguluje w taki sposób działania ludzkie, że społecznie funkcjo-, nujące ich efekty pojawiają się dopiero wówczas, kiedy odnośne działania ludzkie (ich wytwory) „przejdą” przez interpretującą je świadomość ludzką. Interpretacja ta polega na aplikacji odpowiednich sądów normatywno-dyrektywalnych. Dla uzyskania w ramach działalności I rolniczej odpowiednich efektów nic jest niezbędna interpretacja owej działalności i dlatego jest to działalność,, „materialna”, podobnie jak regulująca ją.-techniczno-użytkowa sfera kultury. Natomiast, aby. uzyskać drogą odpowiedniego działania obyczajowego efekt w postaci powiadomienia o swej lojalności względem określonej zbiorowości i względem uznawanych przez nią. wartości, niezbędne jest zinterpretowanie owego działania przez otoczenie — zgodne z funkcjonującymi .w tym kontekście sądami normatywno-dyrektywałnymi. Dlatego też dzia-j łania te uznać można za „duchowe”, symboliczne, zaś regulującą je kulturę za symboliczną — „duchową” w tym sensie, że nie tyle wyraża ona prawidłowości przedmiotowe, ile te ludzkie sposoby myślenia-interpretowania, od których zależy rzeczywista efektywność działania.

Uzupełnienie powyższej dychotomii członem | trzecim (-»■ kultura społeczna) nie jest już potrzebne, bowiem wszelkie działania urcgulo-¹ wane kulturowo na mocy definicji funkcjonują! społecznic, tj. są zdeterminowane społecznie w trybie funkcjonalnym.

Lit.: W.H. Goodenough: Cultural anthropology and linguistics, w: D. Hymes (ed.), Lauguage in culture and so-cicty, New York 1964. — A. Kioskowska: Kultura masowa, Warszawa 1964. - J, Kmita: Kultura i poznanie, Warszawa 1985. — R.M. Maclyer: Socia) causation, Boston 1942. — A. Weber: Ideen zur Staats* und Kulturso-ziologie, Karlsruhe 1927. - F. Znaniecki:. Wstęp do socjologii, Poznań 1922.

kultura chłopska [a. peasant culture; f. culture paysanne; n. Bauernkultur; r.. KpectŁH HCKas ¹ KyjibTypa], oznacza przyjęty .' automatycznie lub świadomie styl życia społeczności' lokalnej i oparty na bezpośrednim stosunku do przyrody ¹ i utrzymywaniu się z. produkcji rolniczo-hodo-wlanej w gospodarstwie rolnym, we współpracy ze społecznością sąsiedzką.

Do niedawna w literaturze przedmiotu nie wyodrębniano terminu k.ch. i był on utożsamiany z pojęciem -+ kultury ludowej. Nie są to ^! jednak terminy równoznaczne; drugi obejmuje kilka kategorii warstw społeczeństwa klasowego ¹ (ludność wiejską, miejski plebs, . rzemieślników i inne grupy zawodowe wytwórców dóbr materialnych), podczas gdy pierwszy termin_: odnosi się do jednej tylko warstwy (czy klasy) społeczeństwa, tj. chłopów. Dotychczas nikt^; jednak nie sprecyzował w sposób jednoznaczny specyfiki .pojęcia k.ch.

Podejmowane próby określenia odrębności chłopów, i k.ch. wiązały się z ujęciem: 1) wartościującym, obejmującym to wszystko,-co wiążę się z prymitywizówaniem, samowystarczalno^ ścią, podporządkowaniem, upośledzeniem, 2) społeczno-ekonomicznym (Marksowskim), tzn. podkreślającym .związek,-, pracy i posiadania w produkcji drobno.to war owej, .w obrębie gospodarki rodzinnej, 3) kultura)istycznym, akcentującym specyficzny, chłopski sposób życia, związek chłopów z naturą, społecznością lokal- _ ną, sąsiedzką.. .

Wszystkie te próby nie są jednak zadowalają-, ce, gdyż w związku z. .takimi zjawiskami,, jak zniwelowanie upośledzenia, rozwój komunikacji, mechanizacja- rolnictwa, tworzenie, się.,-wsi turystycznych i rekreacyjnych, coraz mniej sensu mają ipróby: wartościującego określenia odrębności. chłopów i ^!k.ch., ponieważ brak upośledzenia może prowadzić lub nic do zaniku wsi, chłopów i k.ch. Trudno jest także rozstrzygnąć, w jakim stopniu odrębności spoleczno-ekpT nomicznei decydują o odrębnościach kulturowych, czy też odwrotnie, odrębności kulturowe o społeczno-ekonomicznych.

W analizach naukowych i próbach klasyfikacji ; (L. Wirth, 1938) dowodzi się, iż k.ch. wyróżnia się tym, żc ludzie są w małym stopniu zróżnicowani zawodowo i społecznie, odznaczają się małą ruchliwością społeczną i przestrzenną, uczestniczą bardziej w grupach społecznych automatycznych niż celowych i bardziej w grupach pierwotnych niż wtórnych, że segregacja warstw i klas społecznych przebiega bardziej według kryteriów społecznych niż ekonomicznych, jest słabsza i mniej niż w miastach realizuje się przestrzennie, że kontakty społeczne są bardziej intymne, nie anonimowe; a kontakty osobiste są bardziej pogłębione i obejmują całość osobowości człowieka, a nie tylko jej fragmenty, że sąsiedztwo odgrywa istotną rolę, że silnie oddziałują tradycyjne autorytety i rodzina, słabiej zaznacza się skłonność do tolerancji i racjonalnego myślenia, oraz że kontrola społeczna jest silna i konkretna, ! a nie bezosobowa. Ten zespól charakterystycznych dla chłopstwa cech w ujęciu wielu autorów jest sprowadzany do kilku cech zasadniczych : bezpośredniego stosunku do; na- , tury, drobnotowarowości, czyli produkcji io-. ! dzinnej, zawodu rolniczo-hodowlanego, specy- ' ficznego stylu życia, przedprzemysłowego sposobu produkcji (T. Sbanin, 1966).

Dla wyróżnienia pojęcia k.ch. istotne znaczę- ' nie ma także wartościowanie jej w polityce i działalności kulturalnej społeczeństwa narodowego. K.ch. odegrała dużą, choć różną rolę w prądach umysłowych i w poszczególnych społeczeństwach narodowych, zarówno pozaeuropejskich (np. w tworzeniu współczesnych kultur narodów środkowoamerykańskich), jak i europejskich (np. negatywną w teorii narodowego socjalizmu). Szczególna była rola k.ch. w społeczeństwie polskim. W okresie zaborów (romantyzm) w k.ch. (zwłaszcza w -*■ folklorze) widziano zarówno pierwszy okres literatury etniczno-narodowej, jak też podstawę i źródło nadania kulturze narodowej -własnej tożsamości, a stąd odrodzenia narodo- | wego i odzyskania niepodległości politycznej, j co uwidoczniło się w neoromantyzmie Młodej ^! Polski. Do szczególnego dowartościowania k.ch., aż wręcz do jej mitologizacji, doszło w okresie międzywojennym w ideologii ruchu młodzieżowego i politycznego ruchu ludowego. W k.ch. (nazywanej nadal często ludową)

podkreślano takie jej cechy, jak mistyczny związek z ziemią ojczystą, z ojcowizną, na której praca daje siłę moralną i wytrwałość, religijność powiązaną z interpretacją tajemnic przyrody i świata, braterską współpracę j solidarność, zwłaszcza w sytuacji klęsk elementarnych i nieszczęśliwych wypadków, poczucie sprawiedliwości, pacyfizm, filozofię przetrwania, demokratyzm, konserwatyzm i indywidualizm chłopski, godność osobistą chłopa, niezależność duchową i wewnętrzną dyscyplinę moralną, autentyczność istnienia, twórczość artystyczną, ideową, moralną i stylową tożsamość. Wszy₇ stkie te i tym podobne cechy k.ch. stanowiące o jej oryginalności — propagowane w nau-: czaniu młodzieży i w środkach masowego przekazu — miały stać się podstawą tożsamości narodowej i zasad rządzenia narodem. Takie cechy i wartości k.ch. przeciwstawiano kulturze miejskiej cechującej się egoizmem, aspołeczno-ścią, anonimowością, wiarą w siłę rozumu, brakiem wyobraźni i szeregiem podobnych właściwości, zawierających także elementy patologiczne. Istotne wartości k.ch. stały się źródłem współczesnej twórczości literackiej-w ramach tzw. nurtu chłopskiego w literaturze.

-*• folklor, kultura ludowa, lud, tradycja

Lit.: L Burszta: Kultura chłopska — ludowa a kultura narodowa, w: M. Biernacka, M. FraDko-wska, W. Paprocka (red.), Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, t. 2, Wrocław 1981, Bibl. Etnogr. Poi, nr 34. — M. Cćpżde: Le ruonde paysan dans la socielć franęuise, „Sociologia ruralis”,

12; 1972, 1. — J. Chalasiński: Kultura i naród, W'arszawa 1968. — K. Dobrowolski: Chłopska kultura tradycyjna, „Etnogr. Pol.”, 1:    195R. — Tenże, A. Wo- I

żniak: Historyczne podłoże polskiej kultury chłopskiej, w: M. Biernacka, B. Kopczyńska-Jaworska, A. Kutrzeba--Pojnarowa, W. Paprocka (red.), Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, t. I, Wrocław 1976, Bibl. Etnogr. Pol., nr 32. — G. Guizzardi: Władza symboliczna a struktura społeczna. Przekształcenia pewnego mitu, „Kult. i Spo!.”, 28: 1984, 3. — K. Kwaśniewski: Zderzenie kultur. Tożsamość a aspekty konfliktów i tolerancji, Warszawa 1982. — T. Shanin: The peasantry as a political factor, „Sociological Rcvlew”, 14: 1966, 1. -- Tenże (ed.): Peasant societies, Baltimore 1971. — L. Wirth: Urbanista as a way of llfe, „Amer. Journ. of Sociok”, 44: 1938.

J. Burszta