leszczynski logos2

zwoli na lepsze zrozumienie samego chrześcijaństwa, gdyż Logos zidentyfikowany przez chrześcijan z Jezusem Chrystusem, Synem Bożym, drugą osobą Trójcy, Zbawicielem i Sędzią ludzkości, jest wszak centralną postacią w doktrynie chrześcijańskiej.

2. Stan badań

Wspomniałem już wyżej, iż nie spotkałem się do tej pory z opracowaniem w języku polskim, które podejmowałoby w sposób rozległy i całościowy temat ewolucji koncepcji Logosu, począwszy od Heraklita, poprzez stoików i Filona z Aleksandrii, na chrześcijaństwie skończywszy, dlatego też postanowiłem wypełnić tę lukę swoją rozprawą. Oczywiście nie oznacza to, iż polscy uczeni w ogóle nie zajmowali się zagadnieniami związanymi z antyczną koncepcją Logosu, albowiem powstało w Polsce kilka interesujących prac na ten temat, tyle tylko, że na ogół nie są to prace monograficzne. Koncepcja Logosu występuje w nich obok innych problemów badawczych, nie stanowiąc zagadnienia kluczowego¹.

Na temat Logosu pisze w swojej znakomitej patrologii ks. Henryk Pietras², poświęcając mu rozdział III. 3, pt. Syn Boży — Słoioo — Mesjasz. Autor pragnie pokazać w nim kolejne fazy w rozwoju koncepcji Logosu, omawiając w interesujący sposób logosofię Filona z Aleksandrii, przechodząc następnie do myśli Ojców Kościoła, wskazując jednocześnie związki teologii chrześcijańskiej z przedchrześcijańską nauką o Logosie. Pietras pisze zatem, iż: „Ojcowie identyfikują Chrystusa Ukrzyżowanego i Mistrza z Logosem, o którym pisał już Fi-lon z Aleksandrii"³. Książka Pietrasa jest istotnym wkładem w literaturę z zakresu logosofii, lecz nie można zapominać, iż kwestia Logosu nie odgrywa w niej zasadniczej roli⁴.

Logosofia pojawia się w VIII rozdziale pracy doktorskiej Jacka Zielińskiego, poświęconej Filonowi Aleksandryjskiemu i Orygenesowi⁵. W rozdziale tym wrocławski uczony ustala związki pomiędzy logosofią Filona i Orygenesa. O koncepcji Logosu wspomina też Zieliński w rozdziale V, który dotyczy myśli apologetów i jest wstępem do głównego tematu pracy, czyli studium porównawczego filozofii Filona i Orygenesa. Zieliński porównuje również naukę o Bogu u wyżej wymienionych myślicieli (rozdział VI), a także kosmologię i antropologię (rozdział VII). W początkowych rozdziałach możemy przeczytać obszerne rozważania mające na celu przybliżyć kontekst historyczny, społeczny i kulturowy, w jakim zrodziła się myśl zhellenizowanego Żyda z Aleksandrii. Jak więc widać, logosofia nie stanowi głównego tematu dzieła Jacka Zielińskiego, choć odgrywa w jego pracy ważną rolę⁶.

Filozoficzną egzegezę traktatu Deopificio mundi Filona z Aleksandrii przeprowadził Marek Osmański⁷. Autor skupił się na demiurgicznej roli filońskiego Logosu, jego relacjach ze stworzeniem. Praca Osmańskiego niewątpliwie wzbogaciła znacznie polskie piśmiennictwo filozoficzne dotyczące myśli kosmologicznej Filona z Aleksandrii, prezentując w sposób bardzo szczegółowy koncepcje zawarte w jednym z najważniejszych pism aleksandryjskiego myśliciela.

Ważną pracą o charakterze egzegetycznym dotyczącą Logosu jest dzieło Zygmunta Poniatowskiego, Logos Prologu Ewangelii Janowej (Warszawa 1970). Autor dokonał w nim szczegółowej analizy Prologu Ewangelii Jana, starając się ustalić status bóstwa Logosu w Prologu, a także podjął próbę zbadania, na ile koncepcja Logosu w Ewangelii Jana jest zależna od logosofii greckiej i hellenistycznej, a na ile wykracza poza myśl przedchrześcijańską. Dzieło Poniatowskiego, sięgając do najwcześniejszego pisma chrześcijańskiego zawierającego logosofię, w istotny sposób poszerza naszą wiedzę na temat związków myśli wczesnochrześcijańskiej z logosofią grecką i hellenistyczną⁸.

Autorem książki monograficznej poświęconej w całości antycznej koncepcji Logosu jest K. Narecki⁹. Praca Nareckiego jest rozprawą bardziej filologiczną niż filozoficzną. Autor analizuje w niej wszelkie możliwe znaczenia słowa logos w piśmiennictwie starożytnym, rozpoczynając swoje badania od poezji Homera i Hezjoda, kończąc je na przedsokratykach. Zawężenie przedmiotu badań do filozofii przedsokratyków jest celowym zabiegiem, gdyż — zdaniem autora — poglądy owych myślicieli są mało znane i konieczną rzeczą było skoncentrowanie się na tym niezbyt popularnym temacie. Praca Nareckiego z jednej strony wykracza poza problematykę, którą zamierzam poruszyć w mojej dysertacji, bowiem ja piszę o jednym ze znaczeń, które Grecy nadawali pojęciu logos, piszę mianowicie o Logosie kosmicznym, Logosie jako arche wszechświata, podczas gdy Narecki stara się uwzględnić wszelkie znaczenia słowa logos, z drugiej strony dzieło Nareckiego kończy się na presokratykach, podczas gdy moja praca sięga aż do chrześcijaństwa, ukazując związki zachodzące pomiędzy logosofią grecką, grecko-ży-dowską i chrześcijańską. Okazuje się zatem, iż rozprawa moja jest pierwszą tego typu w języku polskim, pierwszą polską monografią przedstawiającą ewolucję koncepcji Logosu w trzech wielkich systemach filozoficznych starożytności — filozofii greckiej, żydowskiej i chrześcijańskiej¹⁰.

Również w literaturze obcojęzycznej nie ma wielu opracowań monograficznych, które omawiałby ewolucję starożytnej koncepcji Logosu rozpoczynając ba-

7

1

   W taki właśnie sposób podchodzi do logosofii starożytnej Jan Legowicz w pracy Filozofia okresu cesarstwa rzymskiego (Warsza wa 1962).

2

   H. Pietras, Początki teologii Kościoła, Kraków 2000, s. 149-227.

3

   Ibid., s. 166.

4

   H. Pietras poświęcił Logosowi również swój artykuł: Logos a początek stworzenia według Filona z Aleksandrii, „Bobolanum", 2 (1991), s. 86-98.

5

   J. Zieliński, Jerozolima, Ateny, Aleksandria — greckie źródła pierwszych nurtów filozofii chrześcijańskiej, Wrocław 2000.

6

   Oddziaływaniem poglądów Filona na myśl wczesnochrześcijańską zajął się również S. Matuszewski w książce Filozofia Filona z Aleksandrii i jej wpływ na wczesne chrześcijaństwo, Warszawa 1962.

7

   M. Osmański, Logos i stworzenie. Filozoficzna interpretacja traktatu „De opificio mundi" Filona z Aleksandrii, Lublin 2001.

8

   Patrz też: Z. Poniatowski, Napoczqtku był Logos (}. Ida), „Studia Religioznawcze", 1 (1969), z. 1—2, s. 55-80 oraz K. Kloskowski, Nauka o Logosie w dziełach Filona z Aleksandrii i w hymnie Prologu czwartej Ewangelii, „Studia Gdańskie", 6 (1986), s. 313-350.

9

   K. Narecki, Logos we wczesnej myśli greckiej, Lublin 1999.

10

   Na polskim rynku ukazała się trzy lata temu praca o zachęcającym tytule Między mitem a Logosem. Dialektyka greckiego oświecenia jako europejski paradygmat, pod red. 13. Markiewicz (Warszawa 2000). Jeśli ktoś spodziewa się odnaleźć w tej publikacji rozważania na temat ewolucji wierzeń religijnych (mitycznych) Greków i wyłonieniu się z nich filozoficznej koncepcji Logosu — co zdaje się sugerować tytuł pracy — niech przygotuje się na rozczarowanie, tytułowy logos jest w niej bowiem jedynie symbolem racjonalności myślenia, charakterystycznej rzekomo dla kultury europejskiej. Racjonalizm Zachodni (logos) ma być fundamentem dla integracji europejskiej.