obraz
4

Nie dość na tym: rys pierwotnego uranizmu pojawia się u Ahura Mazdy w Gatkach, gdzie „Duch Święty”, tutaj jednoznaczny z Ahurą Mazdą, „przywdziewa, niby szatę, potężne sklepienie niebios” (Jasna, 30.5), a sam Ahura Mazda jest stwórcą słońca, gwiazd i księżyca (Jasna, 44.3): nieliczne, ale bardzo znamienne, oznaki rzeczywistej natury Ahura Mazdy.

Ahura Mazda jest w istocie odpowiednikiem wedyjskiego Wa-runy, gdyż podobnie jak Waruna ma za poprzednika odwiecznego boga najwyższego niebios. Wszechwiedza Ahura Mazdy, tak samo jak wszechwiedza Waruny, sięga korzeniami podstawowej natury uranicznej, wspólnej im obu. Nawet w swym specyficznym aspekcie strażniczki paktów i sojuszów (Jaszt, 10.2), wszechwiedza ta ma precedens w funkcji Mitry-i-Waruny jako gwarantów paktu między Mitannami a Hetytami, o czym mówi cytowany wyżej dokument z XIV w. p.n.e. Wszechwiedza Ahura Mazdy ma swoją odległą prehistorię: nie wymyślił jej Zaratusztra gwoli udoskonalenia swego ideału boskości²¹.

3. SAOSZYJANT

Saoszyjant, w dosłownym znaczeniu „ten, który pomoże”, to według Awesty „Przyszły Zbawca”, który pod koniec naszych czasów zrodzi się z dziewicy zapłodnionej w kąpieli nasieniem Zaratusztry, zachowanym w wodach jeziora; ten „Przyszły Zbawca” odrodzi świat (Jaszt, 13.62,142; Jaszt, 19.92 i nast.; Vi-devdat, 19.5). Istnieje ustęp Awesty sławiący bystrość wzroko-wo-rozumową, a raczej wszystkowidzącą wszechwiedzę, Saoszy-janta²², który:

patrzeć będzie oczyma ducha na wszelkie stworzenie... i ujrzy, skąd płynie zło. Oczyma szczęśliwości spojrzy na całe materialne istnienie i spojrzenie to uczyni wiecznym cały świat materialny.

Jaszt, 19.94,

W oparciu o te teksty wszystkowidzącą wszechwiedza Sao-szyjanta została w Denkarcie — jednym z utworów literatury subkanonicznej w języku pehlewi, szczególnie sformułowana; przypisuje się tam Saoszyjantowi sześcioro oczu:

...człowiek Saoszyjant, którego pożywienie jest duchowe, wygląd słoneczny (znaczy to, że jego ciało jaśnieje jak słońce)... Spogląda on we wszystkie strony za pomocą sześciorga oczu i widzi nimi lek na zło wywołane przez Druż...

Denkart, 7.11,2²³.

Jeżeli sześcioro oczu Saoszyjanta rozumieć należy jako rozmieszczone na trzech twarzach czy trzech głowach, to według wszelkiego prawdopodobieństwa działałby tu wpływ ikonografii indyjskiej ^u, a ściślej — ikonografii buddyjskiej (rozdz. VII, 3). Buddyzm posiada, zwłaszcza w osobie Maitreji — przyszłego Buddy ludzkiego, jedynego bodhisattwy czczonego również w hinajanie — postać o charakterze mesjanicznym, zbliżoną do Saoszyjanta; Maitreji również przypisuje się, szczególnie w tekstach chińskich, niezwykłą potęgę wzroku i zdolność pojmowania²⁵. Maitreja, który w sztuce Gandhary przedstawiany jest, podobnie jak sam Budda, w postaci całkowicie normalnej, później, pod wpływem ikonografii siwaickiej, ma trzy głowy i czworo ramion. W Sandhana-mali, w której znajdują odbicie idee buddyzmu tantrycznego (Wadżrajana), mamy opis Maitreji

0    trzech głowach różnej barwy: środkowa jest żółta jak złoto (jest to również kolor całego ciała), dwie boczne —- biała i niebieska²⁶. Podobne postacie o trzech głowach (i czworgu ramionach), przedstawiające różnych bodhisattwów, wśród których zapewne jest i Maitreja, widnieją na drewnianych malowanych panneau znalezionych w ruinach starożytnych sanktuariów buddyjskich w Dandan-Uiłik, w okręgu Khotan (Turkiestan chiński)

1    pochodzących z czasów przed penetracją islamu, która dokonała się w VIII w. Jedna z tych postaci, siedząca ze skrzyżowanymi nogami na poduszce podtrzymywanej przez dwa leżące byki, ma całe ciało i środkową głowę ciemnoniebieskie, a boczne jedną białą, drugą zaś ciemnożółtą ²⁷.

Ale koncepcja trójgłowego Saoszyjanta znajduje odbicie ikonograficzne w samymże świecie irańskim, ściślej — w Iranie wschodnim, w graniczącym z Indiami rejonie Sistan, dawnej Sakastanie, w krainie Saka, która według Awesty jest kolebką znakomitej dynastii Kawi, oraz Firdusi, gdzie dokonywał swych bohaterskich czynów legendarny Rustam. Wchodzą tu w grę •przede wszystkim malowidła ścienne z Koh-i-Khwaja, ,,Wzgórza

137