Obraz8 (73)

22 Odkrywanie natury dziecka

Czym jest psychologia dziecka? Do czego jest nam ona potrzebna? Spróbujmy najpierw odpowiedzieć na te podstawowe pytania, gdyż omawianie tematu bez precyzyjnego określenia, o czym mowa i dlaczego się tym zajmujemy, pozbawione jest większego sensu.

Czym jest psychologia dziecka?

Istota i cele

Psychologia dziecka stanowi naukowe podejście do badania zachowania i rozwoju dzieci. Zwróćmy uwagę na to, że wyróżniono słowo „naukowe”, ponieważ to właśnie naukowość odróżnia psychologię dziecka od innych, bardziej subiektywnych sposobów przyglądania się dzieciom. Psycholodzy starają się opisać i wyjaśnić zachowanie dzieci oraz zmiany, jakim ulegają one wraz z wiekiem, przy czym robią to w sposób, który nie ma nic wspólnego z ogólnymi wrażeniami, spekulacjami lub teoriami snutymi w wygodnym fotelu, ale w sposób opierający się na skrupulatnie i systematycznie sporządzanych zbiorach danych empirycznych.

Obserwacje nad dziećmi nie muszą odbywać się w sformalizowanych warunkach, takich jak laboratoria, chociaż i one mogą okazać się przydatne w niektórych typach badań. Systematyczne dane można zbierać nawet w tak na pozór chaotycznych sytuacjach, jak: pobyt na placu zabaw, w dyskotece czy podczas rodzinnego obiadu przy stole. Jednak bez względu na okoliczności, celen. psychologii jest opracowanie bazy danych, która umożliwi wgląd zarówno w ogólną istotę dzieciństwa, jak i w swoiste cechy poszczególnych dzieci.

W ten sposób powinniśmy stworzyć sobie możliwość odpowiedzi na trzy rodzaje pytań, tj. pytania o to: kiedy, jak i dlaczego?

• Kiedy ł To chyba najoczy wistsze z pytań. Odnosi się ono bowiem do procesu ciągłych zmian, które stanowią atrybut dzieciństwa, oraz sprawiają, że śledzenie rozwoju poszczególnych dzieci staje się tak fascynujące. Kamienie milowe rozwoju przybierają rozmaite formy: niektóre z nich są zupełnie oczywiste, jak na przykład moment, w którym dziecko zaczyna chodzić lub mówić. Inne są mniej wyraźne, ponieważ odnoszą się do bardziej subtelnych osiągnięć rozwojowych, jak wtedy, gdy dziecko staje się zdolne do zabaw na niby, przyjmowania perspektywy innych osób lub pojmowania znaczenia pisma. W każdym z tych przypadków celem jest ustalenie przedziału wiekowego, w którym większość dzieci po raz pierwszy powinna ujawnić nowe umiejętności. Stosując te normy możemy następnie śledzić postępy poszczególnych dzieci.

• Jakf Te pytania nie dotyczą określania czasu, lecz sposobu zachowania dziecka. W jaki sposób przedszkolaki tworzą grupy - kameralne dwu-, trzyosobowe lub większe? Czy zawsze spędzają czas w tym samym gronie, czy są otwarte na nowych członków? Czy ich grupy cechuje jednopłciowość, czy może mają one charakter koedukacyjny? Lub inny przykład: sposób rysowania postaci człowieka przez dziecko. Jak to się dzieje, że postaci te przechodzą rozwój od gry-zmołów do klarownej reprezentacji? Czy etap „figur kreskowych” stanowi nieuniknione stadium rozwoju umiejętności rysowania? W jaki sposób dzieci przestrzennie rozplanowują rysowaną postać? I jeszcze jeden przykład: jak dzieci oceniają różne rodzaje złych uczynków? Czy mają już częściowo rozwinięte poczucie przyzwoitości, a jeśli tak, to jakiego typu? Czy są w stanie zauważyć niewielkie różnice pomiędzy przewinieniami ze względu na ich charakter łub następstwa? Czy biorą pod uwagę zamiary tego, kto dopuszcza się występku? By zająć się przedstawionymi powyżej trzema przykładami, potrzeba nam rzetelnych opisów, w jaki sposób dzieci w określonym wieku i w określonych okolicznościach radzą sobie z życiem codziennym oraz jak ich umiejętności zmieniają się wraz z wiekiem.

• Dlaczego? Tłumaczenie zachowań dzieci to oczywiście nie tylko kwestia systematycznych opisów, musi ono obejmować także wyjaśnienia. Dlaczego niektóre dzieci rozwijają się w wolniejszym tempie niż inne? Dlaczego dzieje się tak, że niektóre dzieci wykazują wyższy poziom rozwoju zdolności w konkretnych dziedzinach, a w pozostałych nie? Dlaczego chłopcy są bardziej agresywni fizycznie od dziewczynek? Dlaczego niektóre dzieci przyjmują postawę antyspołeczną? Dlaczego stosowanie kar przez rodziców wiąże się z występowaniem agresji u dzieci? Dlaczego...? Wygląda na to, że tego typu pytania można by mnożyć w nieskończoność. Dzieje się tak po części dlatego, że każdy aspekt rozwoju dziecka wymaga wyjaśnienia, a po części, trzeba przyznać, dlatego, że w wyjaśnianiu zjawisk nie jesteśmy jeszcze tak wprawieni, jak w ich opisywaniu. W końcu, sam opis sytuacji jest o wiele łatwiejszy niż jej uzasadnienie, a w związku z tym nasza znajomość terminów dotyczących pojawiania się określonych typów dziecięcych zachowań jest o wiele szersza niż zdolność zrozumienia ich przyczyn.

Teoretycznie, można zadać pytanie o każdy aspekt rozwoju dziecięcego. W praktyce jednak, w określonym momencie psycholog stara się zgłębić tylko stosunkowo niewielki zakres problemów. A to z dwóch zasadniczych powodów. Po pierwsze, odczuwa się nacisk ze strony społeczeństwa na to, by znaleźć odpowiedź tylko na te pytania, które w danym momencie są najistotniejsze. Na przykład gwałtowny wzrost liczby rozwodów na przestrzeni ostatnich kilku dziesięcioleci, zwrócił uwagę na potrzebę zbadania wpływu rozpadu rodziny na dzieci. Czy należy w takiej sytuacji spodziewać się u nich chociażby krótkotrwałych zaburzeń emocjonalnych? Czy takie doświadczenie znajdzie swoje odzwierciedlenie w nauce i zachowaniach szkolnych? Czy pojawią się odległe skutki takich przeżyć, które ujawnią się w dorosłości, na przykład w przyszłym pożyciu małżeńskim? Mamy zatem do czynienia z praktycznymi rozważaniami, biorącymi swój początek